Qərbdə tozanaq qoparan Şərq tufanı

Əsərləri, düşüncələri və inancı ilə dünyaya səs salan şair-rəssam Cübran Xəlil Cübran Amerika Birləşmiş Ştatlarında ərəb mühacir ədəbiyyatının banisi kimi qəbul edilir. Ərəb ədəbiyyatını dünya miqyasına çıxaran Cübranın əsərlərində mahiyyət olaraq ilahilik, sevgi, həqiqət axtarışı əsas yer tutur. Cübranın yaradıcılığının zirvəsi "Peyğəmbər” əsəridir. Poetik proza formasında olan kitab 26 qısa bölmədən ibarətdir: Əl-Mustafanın şəhəri tərk etməsi və bu ayrılığın şəhər sakinlərinə təsiri üzərində cəmlənib. Dini lider getməmişdən öncə həyatın, ölümün, sevginin mənası haqqında ona inananlarla söhbətlər edir. Cübran əsərdə qəhrəmanını Əl-Mustafa adlandırmaqla Məhəmməd peyğəmbəri nəzərdə tutduğu iddia olunur. Amma yazarın Bəhai təriqətinin lideri Əl-Bəhaya olan inamı, sevgisi, onun çıxışlarından sonra həyata baxışının dəyişməsini nə özü, nə də yaxınları inkar etməyiblər.

Düzü, qəhrəmanı ilə bağlı yazarın özündən soruşanda sualdan yayınaraq belə cavab verirdi: "Köksümün bir tərəfində İsa, digər tərəfində isə Məhəmməd peyğəmbər yerləşir”. Elə kitabda da İncildən, Qurandan xatırlatmalar var. Müxtəlif dönəmlərdə tənqidçilər onun romantizm nümayəndəsi Uilyam Bleykdən, filosof Nitşedən təsirləndiyini deyirlər. Nitsşenin sonuncunun əsərləri Cübrana həqiqətən də əhəmiyyətli təsir göstərmişdi. Cübranın özü də Nitşenin əsərlərini oxuyandan sonra dostu Yusif Əl-Hoveikə belə deyibmiş: "Elə bil Nitşe cümlələri ağzımdan alıb”.

Digər bir qrup tənqidçilər isə Cübranın Buddizmdən qaynaqlandığını söyləyirlər. Təbii ki, hər bir yazar kimi onun da təsirləndiyi, ilhamlandığı ayrı-ayrı şəxsiyyətlər olub. Lakin Cübranın təsirləndiyi müdriklərlə yanaşı onun həyatında çox böyük əhəmiyyəti olan məhz dini baxışlarına görə ölkəsindən sürgün edilmiş Bəhai lideri Əbdül-Bəha idi. Cübran Əbdül-Bəha ilə 1912-ci ilin baharında Nyu-Yorkda tanış olmuşdu. O zaman gənc Cübran sürətlə yayılan təriqət olan Bəhailiyin lideri Əbdül-Bəhanın portretini çəkmişdi. Bu görüşü rəssam dostu və bəhai olan Culiet Tompson təşkil etmişdi. Həmin vaxt 68 yaşında olan Əbdül-Bəha Osmanlı imperiyasının süqutundan sonra qırx illik sürgündən və məhbusluqdan yenicə azad olmuşdu. Amerikaya bəhai icması ilə görüşüb söhbətlər aparmaq üçün gəlmişdi. Əbdül-Bəha ilə görüşlərindən çox vəcdə gələn Cübran belə demişdi: "O çox böyük insandır. Kamildir. Onun qəlbində dünyalar yerləşir. Mən onun vasitəsilə Görünməzi gördüm və ruhən rahatlandım”. Sonralar o, etiraf edirdi ki, Bəhai lideri ilə görüşləri onun bu əsəri yazmasına dərin təsir göstərib. Və məhz bundan sonra öncə "Nəsihətlər” adlandırdığı, sonralar isə "Peyğəmbər” adı verdiyi əsərini yazmağa başlayıb. Qeyd olunduğu kimi əsərdə Əbdül-Bəhanın Nyu-Yorkda keçirdiyi görüşlərin təsviri də geniş yer alır. Burada şəhər əhalisinin onu necə gözləməsi, qarşılaması, hikmətli sözlərini təşnə kimi ciyərlərinə çəkməsini Cübran Xəlil öz mistik qələmi ilə təsvir edir. Yazar hikmətli kəlamlardan təkcə bir yaradıcı insan kimi deyil, həm də həqiqət axtarışında olan bir inanclı insan kimi zövq alır. Çünki Bəhailik Cübranın fikirləri ilə nənzəyən, hətta yuxarıda dediyi kimi, "tam ağzından aldığı” əhəmiyyətli fikirlərlə zəngindir. Bəhailik bütün bəşəriyyətin birliyi prinsipini vurğulayan bir təriqətdir. Bəhailiyə görə, ilahi dinlər birdir: Allahın tək bir dini var və o minilliklər ərzində təkamül edib. Bütün insanlar eyni Allah tərəfindən bərabər yaradılıb, insanlar arasındakı irqi, milli, mədəni müxtəlifliklər bəşəriyyətin zənginliyidir.Bəhai dini təlimlərinə görə insanın məqsədi Allahı - Həqiqi dostu tanımaq və Ona sevgi bəsləməkdir, hansı ki, bu özünü gündəlik fəaliyyətdə, insanlığa xidmətdə və fərdi ibadətdə göstərməlidir. Cübran Xəlil bunu "Peyğəmbər” əsərində belə yazır: "Bütün əməllər və bütün niyyətlər din deyilmi, hətta əllər daşı yonanda və ya toxuculuq edəndə ibadət deyilmi? Öz imanını əməllərindən, ya inancını məşğuliyyətindən kim ayıra bilər? Bütün işlər məhəbbət olana qədər boşdur; məhəbbətlə işləyəndə siz özünüzü özünüzə, bir-birinizə və Allaha bağlamış olursunuz”.

Bəhailiyə görə, əslində, bütün dinlər eyni İlahi Həqiqəti gətiriblər, onlar arasında olan fərq isə bəşəriyyətin müxtəlif səviyyə hazırlığında və mədəniyyət ənənələrinin müxtəlifliyindən irəli gəlib.Bəhailər bütün əvvəlki İlahi Zühurları –Musa, İsa,Məhəmməd peyğəmbərləri, Buddanı,Zərdüştü və eləcə də onların gətirdiyi Müqəddəs Kitabları qəbul edir və onların hər birinə ehtiramla yanaşırlar.Bu təlimləri Cübran özünə o qədər yaxın hiss edirdi ki, sonrakı yaradıcılığında, həyatında əsas prinsipə çevirdi. Cübran özü xristian idi. Ancaq xristianlığı yeganə bir din olaraq qəbul etməyib. O, dinlərin birliyinə inanırdı. Bütün dinləri və onun təriqətlərindən ibarət təlimləri - Xristian mistisizmini, İslam sufizmini, buddizmi, iudaizmi – özündə birləşdirirdi. "Sən mənim qardaşımsan və mən səni sevirəm. Sən öz məscidində səcdə edəndə, kilsəndə dizini qatlayanda və sinaqoqunda dua edəndə də mən səni sevirəm. Sən və mən bir dinin (inamın) övladlarıyıq” - deyirdi.

Özü heç vaxt hansısa konkret bir dini qrupun üzvü olması barədə bəyanat verməmişdi, amma bəhai ideyalarının yaradıcılığına və bütün dinlərin mahiyyəti etibarilə birliyinə baxışının formalaşmasında dərin təsir göstərdiyini də danmamışdı. Çünki Cübran Xəlil özünü tanıyandan sevgi ilə başlamış, əzizlərindən, xüsusilə də həyatındakı qadınlardan daim sevgi və diqqət görmüşdü. Qadın-ana, qadın-bacı, qadın-dost, qadın-sevgili və onların fədakarlığı yazarın həm həyatında, həm də yaradıcılığında öz müsbət təsirini göstərib. Sevginin başlanğıcını bu insanlardan alan Cübran əsərlərində dünyada var olan hər şeyə sevgiylə yanaşmağın vacibliyini ön plana çəkib. Ümumilikdə isə Cübranın Əl Bəhaya qədər də əsərlərində ilahi sevgi və ona dini-fəlsəfi yanaşma daim qabardılırdı. Cübrana görə sevgi insanı mütləq gerçəyə aparan yoldur: insani sevgi ilahi sevginin bir parçasıdır, eyni zamanda özünütanıma və kainatı dərk etməkdir. Sevginin geniş qavramı – insan sevgisi, təbiət sevgisi, sənət sevgisi əsərlərində nədən bəhs olunursa olsun gəldiyi son nəticə, sonuncu dayanacaqdır. Amma bu çoxşaxəli sevginin ən üst qatında Tanrı ilə buluşma nöqtəsi olan ilahi sevgi dayanır. Belə bir sevgi anlayışı cismani sevginin istəkləri ilə deyil, mənəvi dəyərlərlə bəslənir və ruhun dərinliklərinə sirayət edir. Cübran deyir ki, sevginin hər şaxəsi bir bütündə birləşməklə əsas sevgini yaradar: bu sevgidən biri olmasa o artıq yarımçıqdır. İnsanı sevgi ilahi sevginin qapısıdır və bu qapıdan keçən aşiq əsl sevgini ruhunda, bədəninin bütün hücrələrində hiss edəcək. Sevgi ilə açılan, qapanan bütün gün üçün şükür etmək isə aşiqin borcudur. "Peyğəmbər”də bunu belə deyir:

Vaxtilə ABŞ prezidentlərindən biri olmuş Vudro Vilson Cübranın haqqında belə demişdi: "O, Qərbdə tozanaq qoparan Şərq tufanıdır”. Və bu ərəb dühası 48 illik "tufanlığ”ı dövründə özündən sonra yüzlərlə rəsm əsəri və səkkizi ingilis, səkkizi ərəb dilində olmaqla 16 kitab qoyub.