Qəhrəmanın dönüşü

"Ovod" inqilabi-romantik romanı ilk dəfə 1897-ci ildə ABŞ-da çap olunub. Ovod – demək olar ki, dünyanın bütün dillərinə tərcümə olunub. Və maraqlısı budur ki, əsəri oxuyan bütün xalqlar onu özününkü bilir.
Hələ dekabristlər dövründən rus siyasi mühacirətinin Londonda bir çox nümayəndəsi vardı. Orada Hersen və onun tərəfdaşları da vardı. Həmin vaxtlarda Londonda ilk rus mətbəəsi yaradılmışdı. "Kolokol" (1857–1867-ci illərdə çap olunan ilk rus inqilab qəzeti) qəzeti də orada çap olunurdu.
Rus və polyak mühacirlərinin atmosferi Voyniçdə inqilabi romantika hisslərini doğurmuşdusa da, bu romantikanın bədii təsdiqi üçün materialı o başqa sahədən – italyan xalq inqilabçılarının ölkələrinin azadlığı uğrunda apardığı mübarizələrdən əxz edib. Rus və polyak mühacirləriylə yanaşı, Londonda böyük koloniya italyan mühacirləri də yaşayırdı. Londonda həmçinin uzun müddət "Gənc İtaliyanın” ("Gənc İtaliya” – 1831–1834 və 1840–1848-ci illərdə fəaliyyət göstərən gizlin italyan inqilabi təşkilatı) başçısı Cuzeppe Madzini (1805–1872) də yaşayırdı. O, bütün ömrünü respublikaçı olub, Papa və kralların düşməni sayılıb. Madzinin mübarizəsi, "Gənc İtaliyanın” mübarizəsi yarım əsr davam etdi. Bu, Avropanın demokratiya uğrunda ümumi mübarizəsinin də bir hissəsini təşkil edirdi. Avropa əsasən "Gənc İtaliyaya” rəğbət bəsləyirdi. Məhz elə buna görə də Voyniç kitabı üçün material kimi bu mübarizənin müxtəlif epizodlarını götürmüşdü.
Etel Voyniç yadlarla və daxili düşmənlərə mübarizənin "Gənc İtaliya"nın daxilindəki qarşıdurmalara görə çətinliyə düşdüyünü də bilirdi. Çünki "Gənc İtaliya"nın bəzi nümayəndələri burjuaziyadan gələnlər idi. Burjua məhdudiyyəti və qorxaqlığı həmin nümayəndələri mübarizənin müxtəlif inqilabi metodlarından qorxudur və reformçuların, adətən, üz tutduqları mübarizə fəndlərindən istifadə etməkdən çəkindirirdi.
Romanın ikinci xətti "Gənc İtaliya"nın daxilindəki mübarizədən qaynaqlanır. Bu mübarizə onun sosial münaqişələrini inqilabi hərəkatla həll etmək arzusunda olan radikal-üsyançı nümayəndələriylə leqal mətbuat, Avropa ictimai fikrinə, ümumiyyətlə, inqilabi hərəkatdan başqa hamıya və hər şeyə ümid edən, inanan liberak-burajua dairələri arasında idi.
Qarşımızda "Gənc İtaliya”nın iki qrup nümayəndəsi var. Birinci – Artur, Cemma, onun dünyasını dəyişmiş əri Bolla, onun dostu Martini, Rivares-Ovodun tərəfdaşları, başqa sözlə desək, Arturun tərəfdaşları. Bunlar iti qılınc və iti sözlə hərəkət edən aktiv mübarizəçilərdir. Onlar üsyanın rəhbərləri və bilavasitə iştirakçılarıdır. Bu mübarizədə özlərinə tərəfdaşları yuxarı təbəqənin təhsilli, savadlı dairələrində deyil, xalqın içində, kəndlilərin içində axtarırdılar. İkinci qrup isə burjua professorları, meşşan jurnalistləri, bir sözlə, inqilab və cəsarətli inqilabi hərəkatlardan qorxan nümayəndələri idi.
Müxalifət onun canına ingilis qohumları ilə artıq vəfat etmiş anası arasında olan münaqişə, vətənindən uzaq düşməsiylə hopmuşdu. Onun damarlarında italyan qanı axırdı. Ona – coşqun, ekspansiv olan bir cənubluya qohumları sayılan tacirlərin ingilis rəsmiyyətçiliyi, süniliyi olduqca yad gəlirdir.
Əlbəttə ki, Artur canı-qanıyla ingilisəsilli ailəsinə bağlıydı və bu, tipik "Gənc İtaliya" döyüşçülərinə aid bir cəhəd deyildi. Bu cəhəti Voyniç özünün ingilis əsilliyindən, onun ingilis burjua ortamını bilməsindən irəli gələrək yazmışdı.
İkinci bir nüans – Artur çox sadəlövh və dürüst insandır. O, tərbiyəçisi keşiş (katolik keşişi) Montanelliyə sonsuz etibar edir və sevir. Onu vətənə olan sevgisi hələ ki, dinlə heç bir münaqişəyə girməyib və "Gənc İtaliyanın" nümayəndələri ateizm və materializmdən uzaqdadı. Onu dini katolik din idi. Onun katolik inancının əsası lap elə əvvəldən ingilis qohumlarına qarşı soyuqluğundan, həm də keşiş Montanelliyə olan sevgi və sadəqətiylə bağlıydı. Ona görə də Artur gizli fəaliyyət göstərən təşkilatın konspirativ faktlarını belə asanlıqla yeni keşişinə etibar edirdi. Özü də ki, ona təcili sürətdə keşişə günahını danışmaq, rahatlanmaq lazım idi: vətənə xidməti ürəyində Bollaya qarşı bəslədiyi həsəd hissiylə ləkələnmişdi. düşünürdü ki, sevdiyi qız onu sevir. Günahından azad olmaq onun üçün belə asandır. Keşişin dilindən "Tanrı və xalq" – el şüarını eşitmək ona çox xoşdur.
Arturun bütün hiss-həyəcanının, yaşantılarının, əhval-ruhiyyəsinin, Montanelli və Cemmaya olan münasibətinin romantik ab-havada azalmasına baxmayaraq, qalada istintaq vaxtı davranışı, Arturun faciə anına qədər bütün prosesi çox inandırıcı və bədii həqiqətlərlə təsvir olunub.
Arturun sonrakı davranışları nisbətən az inandırıcıdır. Onun ümidsizlik və intihar cəhdindən vaz keçərək, yeni qərar qəbul etməsi necə baş vermişdi? Hər cür imkana malik bir adam axı niyə hər şeydən imtina edərək uzaq yerlərə gedib əzab və kasıblıq çəkməyi üstün tutmalıydı? Bunlar artıq Voyniçin romantik metodlarının zəifliyi ilə əlaqədar olan macəra, qeyri-adilik elementləridir. Lakin bu qeyri-ənənəvi vəziyyəti Voyniç Arturun sonrakı davranışlarının əsası kimi çox uğurla istifadə edir. O, ölkəsini tamamilə pəriºan halda tərk edir. Özbaºınalıq, həyasızlıq və sarkazm onun qəlbini dərindən zəhərləmişdi.
Səyahət zamanı Artur böyük ehtiyac və hədsiz əzablara düçar oldu, inanılmaz təhqirlərə məruz qalaraq, ümidsizliyə qapıldı. O, düşməninə qarşı dəhşətli nifrət və xalqına sonsuz sədaqət hissiylə ölkəsinə qayıtdı. İti satirası hər şeydən əvvəl onun silahı idi. Ölümcül yaralı haldaykən daxilində bir satira zəhəri hazırladı. O ləbaləb sarkazmın içindədir. Və bu işdə çox amansızdır. Beləliklə, Artur Ovoda çevrilir.
Başlıca düşmən – kilsə və ibadət əhlidir. Şəxsi kədəri onu sosial ümumiləşməyə gətirib. Kilsəyə qarşı düşmənçiliyi ona xəyanət edənlərə qarşı qəzəbinə qarışır. Onun satirası ilk növbədə Monatanelliyə qarşı yönəlir.
Amma o, təkcə jurnalist deyil. ona görə də bircə satirik sözlə özünü məhdudlaşdırmır, əlbəttə ki. Ondan ötrü iti qılıncın iti sözdən heç bir fərqi yoxdur. Artur fəaliyyətini dayanmadan davam edir. O, mübarizəsində, üsyanında, inqilabi işlərdə cəsur olduğu kimi, pamfletlərində də qəddar və qorxmaz idi.
Arturun Cemmaya qarşı sevgisində, Arturun Montanelliylə münasibətlərinin təsvirlərində çox romatik təxəyyül məhsulu və uydurmalar var. Amma bu səhifələr çox parlaq və rəngarəng yazılıb. Voyniç Arturun Montanelliyə gizli rəğbətini inandırıcı göstərə bilib
Həmin o cür romantik inandırıcılıq Montanellinin də təsvirində verilib. O düşməndir. Lakin onun obrazı adi trafaretə uyğun deyil. əgər Montanelli tipik kardinal olsaydı, Artur onu sevə bilməzdi. O, kardinal özbaşınalığından, uzaq olan xeyirxah bir adamdır. O, vicdanını yezuit sofizmiylə sakitləşdirir və Arturun edamına razılığını verir. Oğluna xəyanət edən, satan Montanellinin müsbət keyfiyyətləri onun son moizəsinin yekun səhnəsini xüsusilə gərgin edir.
Əgər Artur, Cemma və Montanelli obrazlarının təsvirində müəllif romantik rənglərdən istifadə edibsə, liberalların, burjuaçıların təsvirində Voyniç Ovodun satirik palitrasından götürdüyü rənglərdən istifadə edib. Voyniç əsər boyu, ümumiyyətə, bir sıra satirik təsvirlər verib.
Təbii ki, bu kitabı İtaliyanın milli azadlığı uğrunda mübarizəsinin obyektiv bədii təsviri adlandırmaq düzgün olmazdı. Amma dünya ədəbiyyatında az sayda romantik əsərlər olar ki, özündə bu qədər həqiqət elementləri cəmləsin.
Kitabın romantikası həqiqət romantikasının bir çox elementlərini əks etdirdiyinə görə həm tərbiyəvi, həm də öyrədici əhəmiyyət daşıyır. Çünki bu cür romantizm nəzərə çarpacaq səviyyədə bir çox demokratik, qeyri-proletar inqilabi hərəkatlara aiddir.

Hazırladı: Xanım AYDIN