Qəbiristanlıqda hamı üçün yer var

"Sevdiyim əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət adamlarının çox sevdikləri əsərlər haqqında söhbət açırıq. Budəfəki həmsöhbətimiz Muş Alparslan Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsinin "Türk dili və ədəbiyyatı” kafedrasının müdiri filologiya elmləri doktoru, professor Tamilla Əliyevadır. Tamilla xanımın sevdiyi əsər Emil Zolyanın "Meyxanə” romanıdır.

– Hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə Emil Zolyanın "Meyxanə” romanı sizin sevdiyiniz əsərdir?
– Bu əsər hər dövr üçün aktualdır. Nizami Gəncəvi, Yunis Əmrə, Vilyam Şeksprin əsərləri hər dövr üçün təzədir. Məsələn, Nizaminin əsərlərində qoyduğu haqq-ədalət problemi, Yunus Əmrənin humanizm duyğuları və dünyanı qucaqlamaq istəyi, yaxud Şeksprin 66-cı sonetdə dediyi "Qaranlığın işığı divara qısması” məsələsi və s. Emil Zolyanın da bu əsərində qoyduğu problemlər hər dövr üçün dəyərini qoruyub-saxlayır. Dünya durduqca insanlar onların – dahilərin fikirləri ilə həmrəy olduqlarını bildirirlər. Emil Zolya oxucuların bildiyi kimi, naturalist yazıçıdır və ona görə sənət dəlillərini ön planda tutmalıdır. Naturalistlərin fikrincə, həmçinin sənət sadəcə, gözəlliyə deyil, eyni zamanda həqiqətə də xidmət etməlidir. Həyat necə varsa, elə də göstərilməlidir. Həyat fırça ilə gözəlləşdirilməməlidir, qüsurları ilə bərabər əsərdə özünə yer tapmalıdır. Elm adamlarına görə, naturalizm ədəbi cərəyanında əsər yazan yazıçılar hadisələrə bir elm adamı kimi yaxınlaşmalı, obyektiv təqdim etməlidir. O dövr elm adamlarının fikrincə, cəmiyyət və təbiət eyni qanunlarla idarə olunur. Emil Zolya ilə bir dövrdən yaşayan və naturalizm cərəyanı haqqında fikir yürüdənlərə görə, insan zərif mədəniyyət örtüsünə bürünən, ancaq daxilən vəhşi olan bir canlıdır. Biz bu məsələni E.Zolyanın əsərində görürük. E.Zolya "Eksperimental roman” və "Ekran” adlı əsərində naturalizm haqqında vacib fikirləri dilə gətirmişdir. Emil Zolya 25 il ərzində qələmə aldığı 20 romanında, yeni "Ruqonlar və Makkarlar” silsilə əsərlərində bir ailənin taleyini ələ alaraq irsiyyət, qan və mühit məsələsini, eyni zamanda Fransada İkinci İmperiya dövrünü təsvir etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. E.Zolyanın bu silsilə romanlarına daxil olan və diqqət çəkən əsəri "Tələ”, başqa adı ilə "Meyxanə” romanıdır. "Tələ” romanında diqqətimi çəkən qadın və cəmiyyət məsələsidir. Məncə, bu məsələ irsiyyət və qan məsələsini də önə keçmişdir. E.Zolyanın zamanından bu günə qadınlar hələ də çətin günlərini yaşamaqdadır. Eyni zamanda uşaqlar da analarının çəkdiyi zülmün, çətin həyatın bir parçasıdırlar. Qadın evində xoşbəxtdirsə, təbii ki, uşaqları da xoşbəxtdir. E.Zolya burada bir fikri irəli sürür: İrs və qan. Məsələn, Jervezanın anası da dəli olur, ölür. Jerveza 14 yaşında kişilərlə görüşməyə başlayır, qızı Nana da 14 yaşında kişilərin sevgilisinə çevrilir. E.Zolya bunları göstərməklə irsiyyət və qan məsələsini ortaya qoyur. Eyni zamanda insanları bu günə qoyan amillərdən birinin də meyxanalar olduğunu söyləməkdir. Və yazarın bir fikri bizə M.F.Axundovun "Aldanmış Kəvakib” əsərində Yusif Sərrac obrazını və onun dediklərini xatırlatdı. E.Zolya deyir ki, yoxsulları bu girdaba salan meyxanalardır, onları bağlayın, məktəb açın. Yazıçı bu fikrində haqlıdır, amma onu bu fikrinə görə də tənqid ediblər. Təbii ki, insan elm oxuduqca həyatı dərindən anlayır və həyatın bu cür çətin girdabına düşməkdən özünü qoruyur.
Əsərin bədii keyfiyyətləri məsələsi haqqında da fikrimi öyrənmək istədiniz. Əsərin bədii keyfiyyətləri onun poetikasına gedib çıxır. Yəni ədəbiyyatşünaslıq məsələlərinə. O zaman geniş olaraq mövzu, qəhrəmanlar, zaman və məkan, dil və üslub məsələlərinə toxunmaq lazımdır. Əsər tərcümə olduğu üçün bunların bəzisindən danışıla bilər, bəzisindən yox. Haqqında danışdığımız yazıçı bu 20 romanında əsas mövzu olaraq irsiyyət, qan və mühit məsələsini ortaya qoymuşdur. O mühit deyəndə, Fransanın İkinci İmperiya dövrü nəzərdə tutulur. E.Zolya qəhrəmanlarını ustalıqla yaratmışdır. Yaratdığı portret çox güclüdür, Jervezanın və digər qəhrəmanların təsviri, təbiət təsvirləri olduqca güclüdür. Parisin, Sena çayının, Monomatrın, evlərin, küçələrin, təpələrin təsvirini yazıçı rəssam kimi verir. Məkan və zaman da yazıçının qələmində güclü təsvir edilmişdir. Müəllif tarix göstərmədən təbiət hadisələri ilə zamanı oxuyucuya göstərə bilir. Burada həmçinin fransız xalqının adət-ənənəsini görürük. Ailə münasibətləri, uşağın doğulması ilə bağlı adətlər, evlənmə, ölü basdırma adətləri və s.
– Məncə, romanın adının "Tələ” və ya "Meyxana” olmasında heç bir qüsur yoxdur. "Tələ” Jervezagilin yaşadığı küçədəki meyxananın adıdır. Tanınmış Azərbaycan yazıçısı İsmayıl Şıxlı 1974-cu ildə "Maarif” nəşriyyatında nəşr etdirdiyi "XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi” əsərində də Emil Zolyanın əsərinin adını "Meyxana” kimi deyil, "Tələ” kimi göstərmişdir. Əsərdəki hadisələr bu əsərin adının "Meyxana” olmasına, məncə, daha çox rəvac verir. Çünki əsərdəki hadisələr, xüsusilə, insan həyatının faciəli ölümlə nəticələnməsində səbəb olan hadisələr meyxanadır. Meyxana adının açıqlanmasına ehtiyac yoxdur. Bəyaz üzlü avropalılar tərəfindən atəşli suya öyrəşdirilən Amerika hinduları –qızıldərililər nə deyirdilər: – Bəyaz üzlülər – romanın ruscadan Azərbaycancaya tərcüməsində bəyaz üzlülərə solğun bənizli də deyilir – bizi atəşli suya öyrəşdirdilər. Baxın, buradakı atəşli su nə faciələrə səbəb olur. Qızıldərililərlə "Tələ” və ya "Meyxana” əsərindəki hadisələri müqayisə etsək görəcəyik ki, E.Zolyanın digər romanlarında olduğu kimi, ən qorxunc vəziyyətə düşənlər elə fransızlardır. İçki onların mənəvi dünyasını tamamilə dağıdır. Jerveza bir qarın yemək üçün küçədə durub bədənini satır, qızı Nana da onun kimi. Bu hadisə bizə tanışdır, çünki E.Zolya xələfi V.Hüqodan təsirlənərək bədənini satan Fantinaya bənzəyən Jerveza və Nana obrazını yaratmışdır.
– XX əsr Amerikanın məşhur yazıçısı Drayzerin romanlarında Jerveza kimi obrazlar yoxdurmu? Günləri meyxanalarda keçən fəhlə sinfi yoxdurmu? Kim inkar edə bilər ki, əski dünyadan – Avropadan Amerikaya gedən Drayzer Emil Zolyanın romanlarını oxumamışdı? Təbii ki, oxumuşdu və təsirlənmişdi. Amma təsirlənmək eynilə "Ruqonlar və Makkarlar” əsərini təqlid etmək demək deyil. Təsirlənib "Kerri bacı” və "Cenni Herhardt” kimi Amerikanı – yeni dünyanın həyatını, qanunlarını, cəmiyyətini, iqtisadi vəziyyətini göstərən yeni əsərlər yazdı. Kerri bacı Nanaya və Jervezanın ətrafındakı qadınlara oxşayır. Cenni bəzi xüsusiyyətlərinə görə Jervezaya oxşayır. Onun kimi vicdanlı, zəhmətkeşdir. Cek Londonun "Martin İden” əsərindəki yoxsullar sinfinə daxil olan insanlar eynilə Jervezadakı yoxsullardır.
– Doğru qənaətdir. Yazıçı fəhlə sinfinin yaşam şərtlərini, aralarındakı münasibətləri, dövlət haqqındakı düşüncələrini gördüyü kimi təsvir edir, çünki naturalizmin şərtlərinə görə, yazıçı faktlara istinad etməli, həyatı, insanları olduğu kimi göstərməli, onların düşüncələri üzərində dəyişiklik etməməli, ağıllını, ciddini, dürüstü olduğu kimi, əyyaşı, qadın düşkününü, həyatı yalanlar üzərinə qurulan insanı da olduğu kimi oxucularına təqdim etməlidir. Emil Zolya bu silsilə romanlarında naturalizmin qanunlarında kənara çıxmamışdır.
– Romanın maraqlı məqamlarından biri qəhrəmanlarda baş verən çevrilmədir. Əsərin əvvəlindən sonuna qədər obrazlarda inanılmaz dəyişilmə baş verir ki, güman edirəm bunu yazıçının xüsusi qurğusu kimi təqdim etmək olar...
Əsərin əsas qəhrəmanı, baş qəhrəman Jervezadır, bu mənim şəxsi fikrimdir, mən onda bir dəyişiklik görmədim. Lantye də heç dəyişilmədi, sadəcə, hələ Parisə gəlmədən ehtirasını soyutmaq üçün sevginin nə olduğunu anlamayan 14 yaşlı Jervezaya təcavüz edərkən ilk baxışda sevən gənc örtüyünə büründü. Parisə gəldiyində içində 3-5 əşyası olan sandığını alaraq başqa qadına guya aşiq olur, onunla yaşayır.
Bir az Kupoda çevrilmə görünməkdədir. O əvvəlcə namuslu bir işçi idi, içki içməz, alın təriylə pul qazanırdı. Jervezanı zorla yola gətirdi, onu həqiqətən sevdiyinə inandırdı, damdan yıxılmaq, uzun sürə evdə qalıb Jervezanın qazandığını yemək onu dəyişdirdi, içkiyə qurşandı...
– Bu üsul E.Zolyaya məxsusdur. Əslində, gözəl bir metoddur. Yazıçılar bir-birinin yolu ilə getsələr, əsərlər eyni fabrikdən çıxan əşya kimi bir-birlərinə bənzəyərlər. E.Zolyanın bu ədəbi üsulunu bəyənirəm. İnsan doğulur, yaşayır və ölür. Zolya həm ədəbiyyatçı, həm tarixçi, həm də jurnalist, publisistdir. Baxın, onun "Meyxana”dakı qəhrəmanı Jervezadır. Yazıçı Jervezanın əxlaqının pozulmasının əsasını onun anasında görür. Sonra Nana gəlir, Nana Jervezanın qanını daşıyır. Bələcə, qəhrəmanlar əsərdən əsərə keçərək yaşayırlar. Yazıçı qəhrəmanlarını göstərək o dönəmin Fransanın, Parisin sosial, ictimai, siyasi həyatını bizə göstərir. Təbii ki, başqa-başqa yazıçıların romanlarındakı kimi də edə bilərdi. Jerveza "Meyxana” romanında ölərdi, Nana və digər qəhrəmanlar sağ qalardı. Bir başqa romanda başqa hadisələr, başa qəhrəmanlar olurdu. Hər yazıçının özünəməxsus üslubu vardır. Bu da Emil Zolya üslubudur.
– Əvvəlcə M.Qorkinin fikrinə nəzər salaq. M.Qorki "Ruqonlar və Makkarlar” silsiləsini oxumuş, çox bəyənmişdir. Yazır ki, E.Zolya İkinci İmperiyanın tarixini qeyri-adi dərəcədə gözəl təsvir etmişdir. O, lazım olan şeylərin hamısını: maliyyə fırıldaqçılarını, din xadimlərini, sənətkarların həyatını, ümumilikdə, XIX əsrdə qələbə çalan, sonra qələbə çələngi boynunda çürüməyə başlayan burjuaziyanın qəsbkarlıq epopeyasını və uçurumlarını çox gözəl bilirdi. E.Zolyanın bu əsərlərində həm fəhlə sinfinin səfaləti var, həm də xalqın qanını soran burjuaziya var. Bunlar hər dövrdə olmuş və olacaqdır. Dünyada elə bir siyasi quruluş olmamışdır ki, hər kəs ya acından ölsün, ya da hər kəs zəngin olsun. Baxın, N.Gəncəvinin "Yeddi gözəl” əsərində Bəhram şah xalqı firavanlıq içində yaşatdı və sonra peşman oldu. Yaxud Sovet quruluşu. Hər kəsə eyni maaş verilsə də, yenə kasıb da, varlı da vardı. E.Zolya özündən sonra gələn Mopassan kimi qarşılarına məqsəd qoymuşdular: Xalqın qanını soran burjuaziyaya qarşı mübarizə aparsınlar. Amma bunu siyasi yolla edə bilməzdilər. Burjuaziya və səfalət içində yaşayan xalqı ayrı-ayrılıqda təsvir etmək olmaz. Bunu elə düşünmək olmaz ki, yazıçı romanlardakı ac-yalavac xalqdan istifadə edərək burjuaziyanı tənqid edir və onlardan qisas alır. Xeyr, mən elə düşünmürəm. Bunlar bir birlərinə bağlıdır. Kasıb çalışır, az əməkhaqqı alır, varlı onun haqqını mənimsəyir. İkisinin də haqqında yazılacaq, gerçək nədirsə, oxuyucuya çatdırılacaq. Zolya və Mopassan mütərəqqi fikirlərini romanlardakı ideyaları ilə həyata keçirmək istəyirdilər. Əgər desək ki, nail olmadılar, doğru olmaz. Bugünkü Fransa və Paris Jervezanın yaşadığı Fransa, Paris deyil, bunu etiraf etmək lazımdır.
– Doğrudur, əsərdəki acı gerçəklərlə yanaşı platonik, saf sevgi vardır. Belə olmasaydı əsər bu qədər sevilməzdi. Lantye 14 yaşlı Jervezaya təcavüz edir, bir az keçdikdən sonra Jerveza onu əsl sevgi ilə sevməyə başlayır. Hətta Lantye onu atıb başqa qadına aşiq olarkən Jerveza dəli olmaq dərəcəsinə gəlir. Kupo həqiqətən Jervezaya aşiq olur, Lantyedən sonra kimsəyə aşiq olmayacağını deyən Jerveza, Kupo ilə sakit həyat yaşamağa başlayır. Bir başqa yeniyetmə subay bir gəncin Jervezaya aşiq olması romanı oxuyan insanların içində bir sevgi tumurcuğu yaradır. İki kişinin zülmü altında əzilən Jerveza ürəyində onu dəlicəsinə sevən o gənc oğlana gözəl duyğuları olsa da, onları ürəyində basdırır və onunla qaçıb getmək istəmir. Amma o gənc, onu ürəkdən sevirdi. Başqa insani duyğulardan danışarkən, camaşırxana sahibi yaşlı bir qadının Jervezaya bir ana münasibəti diqqətimizi çəkməkdədir. Romanda az da olsa, təmiz qəlbli insanlar var.
– Emil Zolya adını dünya ədəbiyyatına qızıl hərflərlə yazdıran bir yazıçı olmaqla bərabər, həm də əbədiyaşar, dünyəvi bir yazıçıdır. Onun əsərlərindəki ideyaların hər dövrə uyğun gəlməsi, müasir olması E.Zolyanı dünya klassikləri sırasındakı yerini müəyyənləşdirib.
– Dünya ədəbiyyatında ötən əsrin 30-cu illərdə "Müqayisəli ədəbiyyat” adlı elm sahəsi meydana çıxdı. Bu əsərdəki mövzular, qəhrəmanlar, xüsusilə, bu gün qadınlara və kiçik uşaqlara fiziki, cinsi, sözlü şiddətin olduğu dönəmdə bu əsər incələnməli, bugünkü romanlarla müqayisə edilməlidir. Bu gün hər ölkədən ali və orta təhsil almış gənclər, dünyada iqtisadi böhran səbəbiylə işsizlik ordusu yaratmışdır. Bunun nəticəsində də işsiz qalan insanlar hər yola düşə bilərlər. Bu gənclər bu romanlarda öz talelərini başqa formada görürlər. Çünki bu gün içkiyə meyl artmış, oğurluq, əxlaqsızlıq var. İntiharlar artmışdır. Jerveza da ac idi, ölmək istəyirdi, öz ayaqları ilə tabuta girmək istəyirdi, ölənlərə həsəd aparırdı. Təbii ki, biz demirik ki, gənclər bu əsəri oxuyub ruh düşkünlüyünə qapılsınlar. Hər bir əsərdə insanları doğru yola yönəldən ideya, fikir var. İnsanları, dünyanı tanımaq, başqa ölkələrin mədəniyyətini öyrənmək üçün oxumalıdırlar.
– Əsərdə o qədər önəmli məqamlar var ki, heç bilmirəm hansından başlayım. Jervezanın həyatının hər anı bir roman, bir faciədir. Lantye onu yoldan çıxardığında, Jerveza tərtəmiz qız uşağı idi. Jerveza onun necə bir adam olduğunu bilir və bunu əsərdə gözəl ifadə edir: "Biz evli deyilik. Mən heç nəyimi gizlətmirəm. Lantye onun arvadı olmaq istənəcək qədər yaxşı bir kişi deyil. Ah, bu uşaqlar olmasaydı. İlk uşağımız dünyaya gəldiyi zaman 14 yaşında idim, Lantye 18 yaşında. İkinci uşağımız 4 il sonra oldu. Ata evində xoşbəxt deyildim. Ögey atam hər gün döyürdü məni. Belə olduqda insan könül əyləndirmək istəyir. Ailəm razı olsaydı, evlənirdik. Ailəm istəmədi Lantyeni”. O dövr Fransa üçün 14 yaşlı qız uşağının hər tərəfdən təhlükə içində olması sıradan hadisə idi.
Lantyenin Jervezanı tərk etməsi xəbərini analarına uşaqları gətirir. O gün Jerveza camaşırxanada paltar yuyurdu. Lantyenin yanına getdiyi qadının bacısı Vircinya da burada idi. Uşaqlar analarına atalarının sandığını götürüb getdiyini dedikdə Jerveza dəli kimi olur. Bir də Lantye getmədən öncə Jervezadan pul istəyir, yazıq qadın şalını, köynəklərini lombarda qoyub pulunu Lantyeyə verir, o da bu pulla maşın tutub içində əşyaları olan sandığını yeni sevgilisinin evinə götürür. Bu hadisə sadəcə, Jervezanı deyil, əsəri oxuyan oxucunu da dəli vəziyyətə salır.
Camaşırxanada paltar yuyan Jervezanın yanına uşaqları gəlir və atalarının birdəfəlik getdiyini deyirlər. O anda Jerveza səhrada qalan yalquzaq, dişi qurd kimi haray çəkir, ulayır sanki: və sadəcə, bir sözü bir neçə dəfə təkrar edir: Allahım... Allahım.... Allahım...
Məhz bu məqamda Jervezanın dediyi "Allahım” sözünün sirrini açmaq çox çətindir. Nə üçün Allahım? Nə üçün?..

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn