Bakı 12°C
Qalibi olmayan seçki
Onillik problem və həmin Əsəd,
bəs sonra?
Suriya xalqı 10 il bundan əvvəl demokratiya tələbi ilə küçəyə çıxanda
ümidli idi ki, avtoritar rejimi devirib yerində sivil bir ölkə quracaq. Lakin
sən saydığını say, gör qlobal güclər nə sayır. Vətəndaş müharibəsi 2011-ci ilin
yazında, praktiki olaraq bütün ərəb dünyasını etrazlar dalğası bürüdüyü zaman
başlayıb. "Ərəb baharı” Misir, Tunis, Yəməndə inqilablar, Liviyada vətəndaş
müharibəsi, bir sıra dövlətlərdə kütləvi etiraz aksiyaları ilə nəticələnib.
Konkret olaraq on il ərzində suriyalıların "qazancı” sonu görünməyən
müharibə, dağılmış ölkə və əvvəlki avtoritar liderin idarəçiliyinin qalmasıdır.
2011-ci il martın 15-də suriyalıların Bəşər Əsəd hökumətinə qarşı etirazları
ilə başlayan münaqişə, 500 mindən çox insanın həyatını itirməsi və milyonların
məcburi köçkün olması ilə nəticələnib. Ölkə əhalisinin 55 faizi, yaxud 22
milyon nəfər öz evlərini tərk edib, onların 5,6 milyonu qonşu ölkələrdə və
Avropada qaçqın kimi yaşayır. Qaçqın suriyalıların 93 faizi qonşu Türkiyə,
Livan, İordaniyada sığınacaq tapıb. 10 il əvvəl etirazlar o dövr üçün adi olan
səbəblərdən start götürdü – siyasi məhbusları azad etmək, 1963-cü ildən davam
edən fövqəladə vəziyyətin ləğvi, iqtisadi, siyasi və fərdi azadlıqların
bərpası, korrupsiyanın aradan qaldırılması və s. Kütləvi çıxışlara səbəb,
yeniyetmələrin saxlanılması oldu: onlar Deraa şəhərinin divarlarında, evlər
qarşısında antihökumət qraffitləri çəkirdilər. Polis idarəsində onlara qarşı
sərt davranıb, ağır işgəncələr verilməsi faktı sosial şəbəkədə ildırım sürəti
ilə yayıldı. Bunu eşidən yaxınları və dostları uşaqların azad edilməsi tələbi
ilə polis idarəsi qarşısında toplaşdılar. Əvəzində də polis onlara atəş açdı.
Bir neçə nəfərin öldürülməsi kütləvi etirazlar və nümayişlərə səbəb oldu,
aksiyalar digər şəhərləri də bürüdü. Sosial şəbəkələrdə etirazlara çağırışlar
effektiv oldu. Minlərlə insan küçələrə çıxdı, polisin onları gülləboran etməsi
ilə ölkədə vətəndaş müharibəsi start götürdü. Əsas səbəb həm də o idi ki, Bəşər
Əsəd rejimi bütün sivil, dünyəvi siyasi təşəbbüsləri beşikdəcə boğurdu. Əsəd
ailəsi BƏƏS partiyası üzərində hekayə qururdu, dini radikallığın qarşısını
etnik, sekulyar millətçiliklə almağa çalışırdı. Ən acınacaqlısı odur ki,
üstündən iki il keçəndən sonra suriyalılar ayılıb gördülər ki, artıq Suriya
müharibəsi daxili münaqişə deyil, inkişaf edərək digər dövlətlərin maraqlarına
toxunmağa başlayıb. Özü də təkcə Suriyaya qonşu dövlətlərin yox. Münaqişənin
mümkün nəticələri artıq regiondan min km-lərlə uzaqda olanları da əhatə edir və
getdikcə də, daha çox oyunçunu özünə cəlb edir.
Əsəd növbəti prezidentdir -
bəs sonra?
Belə bir vəziyyətdə bir neçə gün əvvəl Bəşər Əsəd növbəti dəfə Suriya
prezidenti kürsüsünü qoruyub saxlamağa müvəffəq oldu. Bəşər Əsədə görünməmiş
həddə - seçicilərin 95 faizi səs verdi. Seçicilərin iştirak faizi 14 milyonluq ölkədə
75 faiz təşkil etdi. Suriya parlamentinin sədri Hammud Sabaq bildirib ki, seçki
prosesi normal və pozuntusuz başa çatıb. 2000-ci ildən prezident kürsüsündə əyləşən
Əsədə 2014-cü ildə vətəndaşların 88 faizi səs vermişdi. O zaman Əsəd Aralıq
dənizi boyu ərazilərə nəzarət edirdi. Ona qarşı silahlı müxalifət və fəaliyyəti
bir sıra ölkələrdə qadağan edilən "Ən-Nüsrə” və "İslam Dövləti” kimi terror
qruplaşmaları çıxırdı. İndi isə vəziyyət dəyişib və ona ölkə ərazisinin üçdə
ikisi tabedir. Dəməşqə, üsyançı vilayətlərin tabe etdirilməsi Rusiya silahlı
qüvvələri və İranın hərbi-iqtisadi dəstəyi ilə mümkün oldu. Yeganə problemli
nöqtələr "Ən Nüsrə” qruplaşması üzvlərinin qaldığı İdlib və Fərat çayının arxa
torpaqlarıdır. Burada isə Pentaqonun dəstək verdiyi və PKK terror təşkilatının
bir qolu hesab edilən YPG silahlı birləşmələri yerləşib.
Əsəd hakimiyyətdə qalmağa müvəffəq olacaqmı və növbəti yeddi ildə
qarşıya qoyulan hədəflərə çata biləcəkmi? Fikirlər ən müxtəlifdir. Lakin ən
əsas olan odur ki, Suriya xalqı bu seçimi edib. Və seçkilərin nəticələrinə
etiraz etmədi. On il bundan əvvəl olduğu kimi, küçələrə çıxmadı. Digər
dövlətlər də bu seçimlə razılaşmalı olacaq. Növbəti yeddi ildə proseslər
Birləşmiş Ştatların yeni administrasiyasının bu ölkə ilə bağlı siyasətini necə
quracağından asılı olacaq. Suriya Ərəb Respublikasında on ildir davam edən
vətəndaş müharibəsi, bu münaqişə ilə bağlı mövqelərin haçalanmasına səbəb oldu.
Başda ABŞ və Qərb ölkələri Bəşər Əsədin getməsində israrlı olsalar da, Rusiya
və İran rejimin saxlanması üçün
hərtərəfli yardım göstərdilər. Bu səbəbdən də Əsədin hakimiyyətdə qalmasına
nail oldular. Udan tərəf bəlli olmasa da, uduzan bir tərəf var, o da Suriya
xalqıdır. Görünən odur ki, Əsədin seçilməsi ilə problem həllini tapmayacaq.
Müşahidəçilərin qənaətincə, Bəşər Əsədin qələbəsi gözlənilən idi və
hər hansı bir qeyri-adi sürpriz gözləmək düz deyildi. Sadəcə Əsədin yenidən
Suriyaya rəhbərlik edəcəyini rəsmiləşdirmək gərək idi. Dövlət sistemi əvvəlki
seçkilərlə müqayisədə heç bir dəyişikliyə səbəb olmadı. Mahiyyət etibarilə Əsəd
alternativ olmayan lider idi, rəqibləri də ciddi və tanınmış deyildi. Bu
seçkilər BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2254 saylı qətnaməsinə zidd idi. Orada
göstərilirdi ki, ilk növbədə icra strukturunun yeni inklüziv orqanı
yaradılmalıdır. Bu orqan da yeni qanunlara müvafiq olaraq konstitusiya islahatı
keçirməlidir. Bunların isə heç biri həyata keçirilmədi. Bəs Əsədin qələbəsinin
səbəbi nədir? Çoxları hesab edir ki, bunun səbəbi onun siyasi
nailiyyətlərindədir. Nə qədər tənqid etsələr də, böyük əksəriyyət ona dəstək
verməkdədir. 10 illik müddət ərzində onun reytinqi yüksək olaraq qalır. Əsəd
sübut etdi ki, ölkənin əsas lideridir, ən ciddi çağırışlar qarşılığında ölkən
idarə etmək iqtidarındadır. Rusiya kimi müttəfiqləri cəlb etməklə hakimiyyətini
qorumağa müvəffəq oldu.
Legitimlik və Əsədin
gələcəyi
Qərbdə isə seçkilərin legitimliyinə şübhə ilə yanaşırlar. Əsas
arqument də odur ki, milyonlarla suriyalı qaçqın seçkilərdə səs verə bilmədi.
İlk reaksiya isə sərt olub. "Seçkilərə, köçkünlər, qaçqınlar, bütün suriyalılar
təhlükəsiz və bitərəf mühitdə, azad və ədalətli siyasi rəqabətdə iştirak
edəcəyi təqdirdə etibar edilə bilər”. Bunu Avropa İttifaqının baş diplomatı
Jozep Borrell deyib. O, Suriyada keçirilən seçkilərin heç bir demokratik
qaydaya cavab vermədiyini, ölkədəki problemin həllini təmin etməyəcəyini və
həll yolundakı səyləri zəiflətdiyini bildirib: "Bu seçki Suriya rejimi ilə
beynəlxalq normallaşmanı təmin edə bilməz”.
Hesab edirlər ki, Əsəd növbəti 7 il müddətinə hakimiyyətdə qala
biləcək. Seçkilərdə suriyalıların yarısı ancaq iştirak edə bilərdi. Suriyalı
qaçqınlar, hakimiyyət orqanlarının bəyanatlarına baxmayaraq seçkilərdə iştirak etmək
hüququndan məhrum idilər. Onlar, istəsəydilər də, səs vermələri mümkün olmazdı.
Şərqşünas Andrey Ontikov hesab edir ki, Bəşər
Əsədin istefası üçün zəmin yoxdur: "Əsədin hakimiyyəti əlində saxlaya
bilməyəcəyinə dair heç bir əlamət yoxdur. Gedərsə, bu, Qərb ölkələrinin güclü
hərbi təzyiqinin nəticəsində mümkün olacaq. Lakin Rusiya qoşunlarının ölkədə
olacağı təqdirdə, bu, mümkünsüz görünür". Şərqşünas qeyd edib ki, yaxın
yeddi ildə Əsədin əsas vəzifəsi xarici qoşunların mövcudluğu problemini həll
etmək olacaq. "Əsəd, ilk növbədə xarici qoşunların və nəzarətsiz
ərazilərin mövcudluğu məsələsini həll etməlidir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2254 saylı
qətnaməsində göstərildiyi kimi, bütün ərazilərinin Suriya hakimiyyətinin nəzarətinə
qaytarılması üçün şərait yaradılmalıdır. Hər şeydən əvvəl İdlib əyalətini
nəzərdə tuturam. Digər bir əsas vəzifə də Fəratın şərqindəki problemlərin
həllidir. Amerikalıların hələ də mövcud olduğu və federal bölgə adlanan
ərazilərdən söhbət gedir. Kürdlər burada ilk skripka rolunu oynayırlar.
Beləliklə, Əsəd qələbəsini qeyd edəcək, amma yenə də həlli vacib çox işlər
görməli olacaq" - deyə Ontikov bildirib. Əlavə edib ki, Moskva, kürdləri
Dəməşqlə dialoqa getməyə təşviq etməlidir. Rusiya Əsədlə kürd yaraqlıları
arasında əlaqə yaratmaq üçün dəfələrlə səy göstərib. Ancaq sonuncular ABŞ-la
yaxınlaşmağı üstün tutdu. Türkiyə YPG-yə qarşı iki hərbi əməliyyat keçirərək
Afrindən ("Zeytun budağı”, yanvar 2018) və Türkiyə-Suriya sərhədi boyunca Fərat
çayı üzərindəki 120 kilometrlik bölgədən sıxışdırdı ("Sülh baharı”,
oktyabr-noyabr 2019). İkinci əməliyyat Kremlin vasitəçiliyi sayəsində
dayandırıldı. 22 oktyabr 2019-cu il tarixində Rusiya və Türkiyə YPG qüvvələrini
cənuba çəkmək və Türkiyə-Suriya sərhədini ortaq şəkildə patrul etmək barədə
razılığa gəldilər.
Aİ ölkələri və ABŞ isə səsvermənin nəticələrini gözləmədən
mövqelərini təsdiqlədilər. 26 mayda ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və
İtaliyanın xarici işlər nazirləri prezident seçkilərini pislədilər. Beş NATO
ölkəsindən ortaq şərh gəldi. . Əsədin legitimliyi əksər ərəb dövlətləri,
Türkiyə və bir sıra digər ölkələr tərəfindən tanınmır. Suriya Prezidentini
Rusiya, İran və Çin dəstəkləyir.
Nəticə
Beləliklə, bu irimiqyaslı münaqişənin hazırkı qalibi, məğlubu kimdir?
Üstündən 10 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də onun həlli mümkünsüz görünür. İran
və ABŞ arasında münasibətlərin necə olacağı münaqişənin həllində əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Münaqişə konservləşdirilmə formasında uzun
illər davam gətirə bilər. Perspektiv çox qarışıqdır, iqtisadi vəziyyət hələ də
pisdir. Beynəlxalq səviyyədə, çətin ki, nə isə dəyişsin, yalnız beynəlxalq
güclər nəsə etmək iqtidarındadır. Qərbin sanksiyaları, siyasi islahatlar
olmadan Suriyanın bərpasını mümkünsüz edir. Əsəd isə könüllü gedənə oxşamır,
əksinə mövqeyini gücləndirməkdədir.
Azər NURİYEV
