"Qafqazın türk xalqlarından təmizlənməsi» ilə bağlı məxfi sənədlər var”
Yəhya
Əliyev: "Mənlik olsaydı, o şüarı aparıb BMT-nin qarşısında vurardım”
Şərəfli bir nəslin
övladıdır. Ata-babaları Şahsevənlər tayfası, Səfəvilər zümrəsindəndir. Şəcərəni təkcə özü
üçün deyil, ümumən hər bir nəsil üçün mühüm hesab edir. "Şəcərəsini bilməyən
millətini, Vətənini sevə bilməz” deyir. Bu günlərdə 70 yaşını qeyd edən Türk Xalqları Konqresinin prezidenti, İslam
Əməkdaşlıq Təşkilatının Jurnalistlər Assosiasiyasının türk dünyası üzrə sədr
müavini, professor Yəhya Əliyev (Canıyar) "Kaspi”yə müsahibəsində hamıya
ibrət olan həyat hekayəsindən danışır.
- 1937-ci ildə bizim tayfamız
ağır repressiyaya məruz qalıb. Bu, sovet hökumətinin siyasəti idi. Repressiyaya
məruz qalan təkcə bizim nəslimiz deyildi. Azərbaycanda üç yüz minə yaxın insan bu
siyasətin qurbanı olub. Yüz minə yaxın insan güllələnib, yüz əlli minə yaxın insanın
haqqında cinayət işi qaldırılıb, onlar həbs olunub və islah-əmək düşərgələrinə göndərilib.
O insanların təxminən 20 faizi geri qayıdıb. Yüz əlli min Azərbaycan ailəsi sürgün
olunub. Onlardan biri də bizim ailəmiz idi. Nəslimizdən 36 nəfər, o cümlədən, doğma
babam Nurəli xan, Əmiraslan və Böyükağa əmim və üç dayım daxil olmaqla, on doqquz
nəfər güllələnib, on yeddi nəfər də həbs olunub və bir daha qayıtmayıblar. Ailəmizi
Qazaxıstana sürgün ediblər. Altı ay mal vaqonlarında yol gediblər. Heç kəs
bilmirdi ki, onları hara aparırlar. Yolda üç bacım dünyasını dəyişib. Onların cəsədlərini
vaqondan atıblar. İnsanlara o cümlədən, bizim tayfaya bu cür divan tutulub, işgəncələr
verilib. Sonra da adamları Qazaxıstanda bir səhraya töküb, əllərinə bel verərək
"özünüzə qazma hazırlayın” deyiblər. Həmin məşəqqətli hadisələrdən yalnız bir qardaşım
sağ qaldı, o da iki il bundan əvvəl vəfat etdi. Atam, anam və qohum-əqrabalarım
hamısı Qazaxıstanda vəfat edərək dəfn olunub.
Sürgünə məruz qalan
millətlər arasında faizlə götürsək, Azərbaycanda hər on nəfərdən biri sürgün
olunub və yaxud cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub, güllələnib. Ermənistanda on
bir min yeddi yüz, Gürcüstanda iyirmi mindən çox, Azərbaycanda isə üç yüz on
min nəfər repressiyaya məruz qalıb. Ona görə, bu fakt, repressiyanın türk
xalqlarına qarşı olduğunu deməyə əsas verir. Stalin qəddar, antitürk siyasəti
yeridirdi. «Qafqazın türk xalqlarından təmizlənməsi» ilə bağlı məxfi sənədlər
var. Böyük Vətən müharibəsinin başlanması bu prosesi yarıda qoydu.
Demək olar ki, bu siyasət
indiyə qədər də davam edir. Kinorejissor Oqtay Mirqasımov xatirələrim və
sənədlər əsasında «Ağır günlər, xoş xatirələr» adlı bir film çəkib. Mən həmin
ekran əsərinin baş məsləhətçisiyəm. 2016-cı ildə film Almaatı kino festivalında
laureat oldu.
-
Siz doğulandan sonra da repressiya illərinin dəhşətləri bitməyib. Ən çox
yadınızda qalanlar nədir?
- Ata babam Qazaxıstanın
Cambul vilayətinə sürgün olunub. Mən 1949-cü il dekabrın 5-də Merke rayonunda
anadan olmuşam. Bizə "xalq düşməni” kimi yanaşırdılar. Yadımdadır ki,
Qazaxıstanda məktəbdə oxuyanda da, küçədə gəzəndə də bizə belə deyirdilər. Bir
dəfə müəllim məni belə adla sinifdən qovdu. Bu, ümumi mərkəzdən irəli sürülən
bir siyasət idi. 1965-ci ilə qədər biz Qazaxıstanda komendatura altında
yaşamışıq. Baxmayaraq ki, 1959-cu ildə, Xuruşov gələndən sonra bütün sürgündə
olanların reabilitasiya edilməsi ilə bağlı qərar verdi, amma ondan sonra da
Azərbaycana qayıtmağa icazə yox idi. 1965-ci ilə qədər «xalq düşməni» maddəsi
bizim üzərimizdən götürülməmişdi. Sonra Brejnev sürgündə olanların bəraəti
olunması ilə bağlı sərəncam verdi. Ondan sonra atam Azərbaycana qayıtmağı
qarşısına məqsəd qoydu.
-
Sizi Azərbaycana çəkib gətirən dədə-baba yurdunun həsrəti idimi?
- Mənim taleyim bir qədər
başqadır. Məndən savayı qohumlar Qazaxıstanda yaşamaqda davam edirlər. Üç yüz
mindən çox azərbaycanlı artıq Qazaxıstan cəmiyyətinə inteqrasiya olunub. Orada
müxtəlif sahələrdə çalışırlar.
Mən məktəbi 1966-cı ildə
bitirdim və Azərbaycana getmək istədiyimi bildirdim. Bakıya gəldim. Gecələmək
üçün özümə yer tapa bilmədim. Üç gün qonaq evinin qarşısındakı skamyanın üstündə
yatdım. Nəhayət, rəhm göstərib bir yer verdilər.
Sənədlərimi hüquq
fakültəsinə verdim. İki il staj tələb olunurdu. Xələfov soyadlı dekan «Sən ya
tarix, ya da Şərq dilləri fakültəsinə daxil ol, sonra biz səni hüquq
fakültəsinə köçürərik» dedi. Mən də imtahanları əla qiymətlərlə verib tarix
fakültəsinə qəbul oldum. Universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirdim. O
müddətdə ailəmizdə xoş olmayan hadisələr baş verdi, atam, sonra anam rəhmətə
getdi. Bu hadisələrdən sonra qardaşlarım Azərbaycana köçmədilər. Mən də institutu
bitirəndən sonra azad təyinat olduğu üçün məcbur qalıb Qazaxıstana qayıtdım.
Orada komsomolun ikinci katibi vəzifəsində çalışdım və sonra daxili işlər
orqanlarına daxil oldum. Adi əməliyyat işçisindən başlayaraq Canbul vilayətinin
idarə rəisi vəzifəsinə qədər yüksəldim. Sonra Qazaxıstan universitetində hüquq
fakültəsini bitirdim. Daha sonra məni oxumaq üçün Moskvaya, SSRİ DİN-nin
Akademiyasına göndərdilər və o məktəbi də fərqlənmə diplomu ilə bitirdim.
O vaxt Azərbaycana gəlməyə
çalışsam da, bəzi subyektiv səbəblərdən mümkün olmadı. Mən yenə Qazaxıstanda
çalışdım. 90-cı ildə isə sırf Qarabağ hadisələri ilə bağlı Azərbaycana gəldim.
Raport yazaraq general-mayor Məhəmməd Əsədovun qəbulunda oldum. İş yerimi Azərbaycana
dəyişərək üç il Şuşada istintaq-əməliyyat qrupunun, sonra briqada və korpusun
komandiri oldum. Qarabağ uğrunda döyüşlərdə bilavasitə iştirak etdim,
yaralandım, girov düşdüm. Orada vuruşlardan, kəndlərin boşalmasından sonra bu
qənaətə gəldim ki, üçüncü bir qüvvə qarışmasa, bu münaqişəni həll etmək qısa
bir zamanın işidir.
Həmin ərəfədə xeyli layiqli
insanları tanıdım. Ramil Usubov mənimlə Şuşada tanış oldu. Döyüşlərdən sonra o,
məni Qazaxıstana qayıtmağa qoymadı və işlə təmin etdi. Ondan sonra burada
müxtəlif vəzifələrdə işlədim. Artıq on ildir ki, təqaüddəyəm.
-
Türk Xalqlarının Ümumdünya Konqresi adlı ictimai təşkilat yaradıbsınız. Bu
təşkilatın məramı nədir?
- Türk dünyası deyəndə
Dunaydan tutmuş Uzaq Şərqə, Sakit okeana qədər türk xalqları yaşayan coğrafi
məkan nəzərdə tutulur. Bu coğrafiyada yüz əllidən çox xalq yaşayır. Türk
etnosu, adət-ənənələri, mentaliteti onları birləşdirib və doğmalaşdırıb. Bizim
təşkilatın əsas məqsədi türk dünyasının intellektual dirçəlişinə dəstək
göstərməkdir. Bilirsiniz ki, türk xalqlarının çox zəngin tarixi var.
Dədə-babalarımızın şanlı qələbələri var. Məqsədimiz, uyğun adət-ənənələrimizin
bərpası, dilimizin, ədəbi və diplomatik dövlət dili kimi istifadə edilməsi və
gələcəkdə də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının dillərindən biri kimi təqdim
olunmasına nail olmaqdır. Ortaq türk dili məsələsinə nail olmaq üçün biz 33 hərifdən
ibarət əlifbanı işləyib təqdim etmişik. Bu işi dünya miqyasında həyata
keçirməyə çalışırıq.
-
Siz ömrünüz boyu hüquq-mühafizə orqanlarında çalışıbsınız. Bəs bu tədqiqatlar,
yazdığınız kitablara marağınız və həvəsiniz hardan qaynaqlanır?
- Türk ruhu mənim ürəyimin
ən dərin guşəsindədir. O türk ruhu bizdə qalıb. Biz də gözümüzü açaraq, qazax
millətinin bizə münasibətini görərək və özümüzə arxa bilərək yaşadıq. Elə
incəliklər var ki, onları izah etmək mümkün deyil. Mən Qazaxıstanda gözümü
açandan qazax millətini ətrafımızda gördüm. Atam söhbət edirdi ki, biz yolda
aclığa məruz qaldıq. Atamgili Sibirə aparmaq istəyirmişlər. Qatar iki gün Sibir
yolunda dayanır. Öyrənəndə ki, onları Sibirə göndərəcəklər, əmimgil danışıqlara
gedir, 10 ədəd onluq qızıl verəndən sonra qatarı cənuba yönləndirirlər. Atam
deyirdi ki, hər stansiyada dayananda qazaxların bizim dildə danışdıqlarını
eşidib. Məndə də gözümü açandan qazaxlara bir doğmalıq yaranıb. Onlar olmasaydı,
biz məhv olardıq. Ona görə də, bizdə o millətə qarşı rəğbət yaranıb. Sonradan
da gördük ki, onlar bizim qardaşlarımız, eyni soykökün övladlarıdır. Dilimiz,
qanımız birdir. Sovet dövründə belə bir iş aparmaq mümkün deyildi, amma bununla
belə, bütün ədəbiyyatları oxuyurdum. Atam deyirdi ki, qardaşım xəstə idi və
onlar bizə dava-dərman gətirirdilər. Qan doğmalığı olmasa, onlar bu yardımı heç
vaxt etməzlər. Ona görə, biz qazaxlarla doğmalaşdıq, onlara qız verib, qız
aldıq. Dilin, ənənənin bir olması bizim
qazaxları doğma kimi qəbul etməyimizə səbəb oldu. Bəlkə də buna görə, azərbaycanlılara
vətənlərinə qayıtmağa icazə veriləndə 5 faizdən çox qayıdan olmadı. Çünki ora
da türk məkanıdır. Mən məktəbdə oxuyanda rus dilində Azərbaycan və Qazaxıstan
haqqında şeirlər yazırdım. Özümü dərk edəndən sonra isə tamamilə bu yola
bağlandım. Biz eyni etnosun övladlarıyıq. Əvvəla, məni etnik mənsubiyyət cəlb
etdi. Mən «türkdilli xalqlar» sözünün əleyhinəyəm. Dil əsas komponentlərdən
biridir. Dildən başqa adət-ənənə, tarix, vahid coğrafi məkan, psixologiya,
mimika, emosiya, hərəkət, intonasiya – bütün türk xalqlarında reaksiyalar da,
xasiyyətlər də eynidir. "Türkdilli” deyəndə bu məsələ çox kasıblaşır. Belə
çıxır ki, yalnız dilimiz bir-birinə oxşayır. Ona görə də, mən bu sözün «türk
xalqları» sözü ilə əvəzolunmasının tərəfdarıyam. Türk dünyası həmişə ümumi
xalqların evi olub. Türk dünyası bu coğrafiyada yerləşən bütün millətləri
birləşdirərək gözəl nümunələr qoyub. Biz bir etnos, bir xalq, bir millətik.
Müxtəlif dialektlərdə danışırıq. Amma ümumi dilimiz olsa və bu dil qəbul olunsa,
biz böyük uğura imza atmış olarıq. Əsas dil və təhsildir.
Yazdığım kitablara gəlincə,
ilk əsərimi 1965-ci ildə, ikinci kurs tələbəsi olanda çap etdirmişəm. Ancaq
məni o əsərə görə xeyli danladılar. Bu cür əziyyətlər çəkmişik, ancaq öz
amalımızdan dönməmişik. Hazırda 19 kitab müəllifiyəm və 20-ci kitabımı yazıram.
-
Ata-ananızın, qohumlarınızın məzarının Qazaxıstanda olduğunu, yaxınlarınızın
orada yaşadığını söylədiniz. Nə vaxtsa oralara həmişəlik qayıtmaq
istəyirsinizmi?
- Söhbət qayıtmaqdan
getmir. Türk dünyasında sərhədlər yoxdur. Dədə-babalarımız sərhəd qoymayıb,
türklər belə yaşayıb. Dünya bizimdir. Bizim dünyəvi fəlsəfəmiz var. Türk
dünyasından öyrənməyə çox şey var. Ona görə, ora da mənimdir, bura da – türk
dünyası mənimdir. Türklər belə yaşayıblar, dövlətlər yaradıblar,
sivilizasiyalar gətiriblər. Biz intellektual inqilabın tərəfdarıyıq. Mən
Qarabağda olanda Qazaxıstanın daxili işlər nazirinin müavini Sanlal Serikov
könüllü surətdə gəldi və Qarakənddə həlak oldu. 1986-cı ildə Qazaxıstanda
hadisələr olanda bütün azərbaycanlılar küçəyə axışdı və 21 nəfəri həbs olundu.
Onlardan biri - Vaqif Hüseynov dünyasını
dəyişdi. Bu, ürəyin tələbidir. Mən millətçi deyiləm, vətənpərvərəm. Millətçi
olmaq üçün gərək bir obraz ola. Obraz olanda millətçilik yaranır. Azərbaycanda
elə bir şair-yazıçı tapmaq mümkün deyil ki, millətpərəstliyə, şovinizmə
yönəldilmiş bir əsər yazsın. Bizdə millətçilik, şovinizm yoxdur. Zori Balayan
«Ocaq»ı yazıb camaatı qaldırdı. Bizdə isə belə bir psixologiya, belə bir
tərbiyə yoxdur. Mən istəsəm də, onu yaza bilmərəm, eləsini də tanımıram ki, onu
yazsın. Əgər bilsəm ki, orda bəşər nöqteyi-nəzərindən türk dünyasının marağı
var, mən ora gedərəm. Türk dünyasının psixologiyası «bütün dünyanın insanlarını
öz doğma bacı və qardaşlarınız kimi sevin»dir. Mənlik olsaydı, o şüarı aparıb
BMT-nin qarşısında vurardım.
-
70 yaşınızı qeyd etdiniz. İndiyə qədər etmək istədikləriniz etdiklərinizdən
çoxdurmu?
- Etmədiyim işlər, əlbəttə,
etdiklərimdən qat-qat çoxdur. Mən Mübariz İbrahimov haqqında kitabın müəllifiyəm.
Onun haqqında «Turan Mübarizi» adlı kitab yazmışam. Bu kitabı Rusiyanın baş
naziri Medvedyevə də bağışladım. Bizim üçün ən böyük qələbələrdən biri
"monqol-tatar işğalı” sözünü Rusiya tarixindən və Azərbaycan tarixindən
götürməyimizlə bağlıdır. Görmək istədiklərim işlər türk dünyasına yönəli
işlərdir.
-
Hazırda fərqli gənclik böyüyür. Onlara "rəqəmsal” gənclik də deyirlər. Gənclərə
tövsiyəniz nədir?
- Mənim altı nəvəm var.
Nəvələrimin biri İngiltərədə, biri Türkiyədə oxuyur, qalanları məktəblidir. Bizim
zəmanəmizin gözəl qəhrəmanı var – Mübariz İbrahimov. 2011-ci ildə onun haqqında
kitab yazmışam. O, 150 nəfərə yaxın ermənini məhv etdi. Mənim tərbiyəm budur.
Nümunə də gözümüzün qabağındadır. Mübariz şeir yazırdı. Onun 39 şeiri var,
ancaq o, şair olmadı, qəhrəman oldu. Bu, bizim ürəyimizdir, istəyəndə şeir
yazırıq, istəyəndə vuruşuruq. Mənim gənclərə tövsiyəm budur ki, onlar Mübarizə
oxşasınlar. Vətəni onun kimi sevsinlər, lazım gələndə, onun kimi döyüşsünlər...
Söhbətləşdi
Təranə
Məhərrəmova