Qafqaz müharibəsi rus ədəbiyyatında
Ədəbiyyat
haqqında araşdırma konkret bir mövzu ətrafında olanda maraq kəsb edir, həmin
araşdırmanın elmi yükünü artır. Ədəbi aləmdə bu cür xüsusi araşdırmaları
barmaqla saymaq olar. Əslində, ədəbiyyat haqqında aparılan tədqiqatların
mövzusu nə qədər geniş olarsa hansısa bir ciddi nəticəyə gəlmək bir o qədər
çətin məsələdir. Düşünürəm ki, yazıçının və ya şairin bir əsəri ümumi
araşdırmadansa, ayrı-ayrı sahələr üzə tədqiqata cəlb olunsa daha effektlidir. Məsələn,
hansısa yazıçının romanı üslub, mövzu, söz tərkibi, obrazların xarakteri kimi
bölünərək ayrı-ayrılıqda öyrənilməlidir. "Tolstoyun "Anna Karenina” romanında
məkan” mövzusu bir alim üçün doktorluq araşdırması olmalıdır. Amma biz
"Tolstoyun "Anna Karenina” romanının bədii xüsusiyyətləri” adlı tipli elmi
işlərin yazıldığına şahid oluruq.
Səxavət Sahil
Konkret
bir mövzu və istiqamət olaraq ərsəyə gətirən bir kitabdan yazmaq istəyirəm. Bu
kitab "Qafqaz müharibəsi rus ədəbiyyatında” adlanır. Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent Tamilla Əliyevanın müəllifi olduğu bu monoqrafiya uzun zaman
aparılan ədəbi araşdırmanın nəticəsi olaraq meydana çıxıb. Monoqrafiyanın
araşdırma dairəsi Qafqazla bağlı olduğundan diqqətimi çəkdi.
Bildiyimiz
kimi Qafqaza gələn Çar Rusiyası uzun müddət müqavimətlə qarşılaşıb. Müharibənin
davamlı olaraq baş verməsi onun miqyasını genişləndirib, imperiyanın ictimai,
siyasi, mədəni həyatı ilə yanaşı ədəbi həyatına da təsirini göstərib. Çarlığın
tərkibinə qatılan yeni ərazilər diqqət mərkəzinə düşüb, orda yaşayan xalqlara
maraq yaranıb. Onların həyatını, məişətini, düşüncə və dünya görüşünü öyrənmək
üçün ekspedisiyalar yaradılır, araşdırılmalar aparılır. Bunların nəticəsi
olaraq həm elm, həm də ədəbiyyat adamlarının Qafqaza ciddi marağı yaranır. Təsadüfi
deyil ki, Qafqaza səfəri, Qafqaz səyahəti adlı müxtəlif janrlı bədii əsərlərə
rast gəlmək mümkündür. Həm ordunun tərkibində, həm də öz istəyi ilə Qafqaza
gələn rus yazarları buranın təbiəti və yerli əhalisi ilə yaxından tanış olub.
Mixail Lermontov, Aleksandr Puşkin, Bestujev-Marlinski, Lev Tolstoy, Vasili
Veliçko, Nikolay Tixinov, Vladimir Makanin kimi rus şair və yazıçılarının
yaradıcılığında Qafqaz müharibəsi mövzusuna rast gəlmək mümkündür.
Haqqında
yazdığım kitab "Tarix”, "Dağlı xarakteri”, "Klassik rus ədəbiyyatı”, "Memuar ədəbiyyatı
və publisistika”, "Sovet dövrü rus ədəbiyyatı”, "Müasir rus ədəbiyyatı”, "Başqa
ədəbiyyatlar” və "Son söz” bölmələrinə ayrılıb. Bu bölmələrdə isə tədqiqat daha
da xüsusi sahələrə yönəlməklə öyrənilib, maraqlı nəticələrə gəlinib.
Kitabın
daha bir önəmi Qafqaz regionunda baş verən hadisələrin rus ədəbi mühitində necə
təsvir olunması, necə qəbul edilməsi ilə bağlıdır. Tədqiqatda rus yazarlarının, şairlərinin Qafqazda
yaşayan mərd və əyilməz xarakterli insanlara olan xüsusi münasibətini,
rəğbətini görmək olur. Aparılan müharibə rus ədəbiyyatında müəyyən mənada
olduğu kimi əks olunurdu. Çünki, rus yazarları zorakılığın və qan tökülməsinin əleyhinə
idilər.
Tamilla
Əliyeva rus ədəbiyyatında Qafqaz müharibəsinə olan münasibəti ortaya çıxarmaqla
bir sıra qaranlıq məsələlər işıq tutmuş olur. Burada çar əsgərlərinin yerli
əhali ilə davranışından tutmuş ruslaşdırma siyasəti, tətbiq edilən sərt qayda-qanunlara
qədər bır sıra məsəlləri görmək olar. Yəni bu cür nüansların rus ədəbiyyatında
dolğunluğu ilə əks olunması müəllif tərəfindən diqqətə çatdırılır.
Monoqrafiyada
Qafqaz xalqlarının ədəbiyyatı və folkloru haqqında da
məlumat verilib, rus yazarlarının yerli ədəbiyyatdan və folklordan bəhrələndiyi
faktlarla göstərilib. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında, araşdırma yönü və spesifik
cəhətlərinə görə yeni cığır açan "Qafqaz müharibəsi rus ədəbiyyatında” kitabı
özündən sonrakı araşdırmalara da meydan vermiş olur. Müəllif o zaman baş verən ictimai-mədəni
hadisələri araşdırmaqla, əslində, bu gün Qafqazda baş verən hadisələrin kökündə
hansı səbəblərin durduğunu da ortaya qoyub.
Həm
araşdırma sahəsinin konkret çərçivədə olması, həm də mövzunun bu vaxta qədər
demək olar ki, az öyrənilən bir sahə olması monoqrafiyanın əhəmiyyətini ikiqat
artırır.
Səxavət Sahil