Qadınların əmək hüquqlarına etinasız yanaşma - Araşdırma

14.06.16 15:57 4895

"Nə işdən tez çıxmaq? Arada uşaq xəstələnəndə işdən tez çıxa bildiyim hallar olur. Amma bunu qanuni haqqım çərçivəsində deyil, gizli şəkildə edirəm, iş yoldaşlarım yoxluğumu ört-basdır edirlər. Konkret desək, işdə mənə uşaqla bağlı heç bir güzəşt olunmur. Deyirlər ki, işdə olmasan sənin işini kim görəcək? Bir dəfə möhkəm xəstələnmişdim. Hətta bir neçə gün xəstəxanada yatası oldum. Bununla bağlı yoldaşıma iş yerindən 40 manat yardım etmişdilər. Amma mənim işimdə bunun adını da çəkən olmadı”.

Bu sözləri bizimlə söhbətində dövlət teatrlarından birinin adının çəkilməsini istəməyən əməkdaşı söylədi. Səbəb kimi bildirdi ki, müdiriyyətdən narazılıq etsə, bu, işdə yaxşı qarşılanmaz: "Əslində, iradımı özlərinə demişəm. Uşağımın 2 yaşı var. Mənə müəyyən güzəştlər olunmalıdır. Amma bunu etmirlərsə, deməli, məsələni ictimailəşdirməyim xoşlarına gəlməyəcək”.

Həmsöhbətimiz düşünür ki, dövlət bu məsələ ilə bağlı nəzarəti gücləndirməli, hətta əlavə güzəştlər də tətbiq etməlidir: "Məsələn, uşaqlı valideynlər üçün istirahət məkanlarında endirimlər edilsə, yaxşı olar, ailə bir yerdə dincələ bilər. Həmçinin, heç olmasa, ildə bir dəfə pulsuz "çek-ap” müayinədən keçmək şansımızın olmasını istərdim”.

Qanunvericilik nə deyir?

Müsahibimizlə bərabər qanunvericiliyi bir daha gözdən keçirdik. Əmək Məcəlləsinin IV bölməsinin on üçüncü fəslində iş vaxtının növləri və tənzimlənməsi qaydaları xarakterizə olunur. 91-ci maddədə qısaldılmış iş vaxtının kimlərə şamil edildiyi yazılır ki, buraya hamilə və yaşyarımadək uşağı olan qadınlar da aiddir və onlar üçün həftəlik iş vaxtı 36 saatdan artıq olmamalıdır. 98-ci maddədə isə gecə vaxtı görülən işlərə yaşı on səkkizdən az olan işçilərlə yanaşı, hamilə və üç yaşınadək uşağı olan qadınların cəlb edilməsinə yol verilmədiyi yazılıb. 117-ci maddədə uşaqlı qadınların əlavə məzuniyyət hüquqlarından bəhs olunur. 125-ci maddədə isə hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyətlər barədə məsələlər yer alıb.
Məcəllənin X bölməsi tamamilə qadınların, yaşı 18-dən az olan işçilərin və aqrar sahədə əmək münasibətlərinin tənzimlənməsi xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Qanunvericiliyi nəzərdən keçirdikcə, orada qadınların, ələlxüsus da, uşaqlı qadınların hüquqları ilə bağlı kifayət qədər vacib məqamların nəzərə alındığını görürük. Göründüyü kimi, Əmək Məcəlləsində uşaqlı və işləyən qadınlar üçün müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulur. Amma təəssüf ki, praktikada qanunlara məhəl qoymayan rəhbərlərin az olmadığını görürük. Bəs bu cür qanun pozuntularının qarşısı necə alınır və ya alınmalıdır? Belə halların azalması üçün nə kimi tədbirlərə ehtiyac var?

Bununla bağlı ilk olaraq, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi ilə əlaqə saxladıq. Nazirliyinİctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin rəhbəri Elman Babayev qəzetimizə açıqlamasında dedi ki, Əmək Məcəlləsində əmək şəraiti ağır, zərərli olan iş yerlərində, habelə yeraltı tunellərdə, şaxtalarda və digər yeraltı işlərdə qadın əməyinin tətbiqi, onların müəyyən edilmiş normalardan artıq ağır əşyaların qaldırılması və bir yerdən başqa yerə daşınması işlərinə cəlb edilməsi qadağan edilib: "Məcəllədə hamilə qadınlar və azyaşlı uşağı olan analar üçün əmək münasibətlərində bir sıra imtiyazlar, güzəştlər, əlavə təminatlar da əksini tapıb ki, bunlar qanunvericiliklə əmək münasibətlərində ayrı-seçkilik hesab edilmir”.

Əmək hüquqlarınız pozulursa...

E.Babayev diqqətə çatdırdı ki, hər bir işçinin, eləcə də qadın işçilərin onların qanunvericilikdə nəzərdə tutulan əmək hüquqlarının pozulduğu hallarda Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinə müraciət etmək hüquqları var. Amma 2015-ci ilin noyabr ayından özəl sektora aid müəssisələrdə yoxlamaların aparılması iki il müddətinə dayandırılıb və yalnız vətəndaşların müraciətləri əsasında həmin müəssisələrdə araşdırmalar aparılır: "Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti tərəfindən hər bir vətəndaş müraciəti ciddi şəkildə araşdırılır, əmək hüquqlarının pozulması halı aşkar edildiyi təqdirdə qanunvericiliyə uyğun şəkildə tədbirlər görülərək, işçi hüquqlarının bərpası təmin edilir”.

E.Babayev onu da qeyd etdi ki, iş yerlərində qadınların, həmçinin hamilə qadınların və azyaşlı uşağı olan anaların Əmək Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuş əmək hüquqlarının pozulması halları ilə əlaqədar Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinə edilən müraciətlərin sayı son illərdə minimuma enib. 2015-ci il ərzində Xidmətə qeyd olunan hallarla bağlı bir neçə müraciət daxil olub. Həmin müraciətlər yaş yarımına çatmamış uşağı olan qadınlara uşağını yedizdirmək üçün əlavə fasilələrin, 14 yaşınadək iki uşağı olan qadınlara əlavə məzuniyyətin verilməsi, belə qadınlar üçün natamam iş gününün müəyyən edilməsi və s. ilə bağlı olub: "Müraciətlərlə bağlı konkret tədbirlər görülüb, müvafiq şəxslərin hüquqları bərpa edilib. Lakin cari ilin ötən dövrü ərzində qadınların, həmçinin hamilə qadınların və azyaşlı uşağı olan anaların əmək hüquqlarının pozulması ilə bağlı Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinə heç bir müraciət daxil olmayıb.

Qarşıdakı dövrdə Xidmətə bununla əlaqədar hər hansı bir müraciət daxil olarsa, ciddi və obyektiv şəkildə araşdırılaraq qanunauyğun tədbirlərin görülməsi təmin ediləcək. Xidmət tərəfindən işəgötürənlər arasında əmək qanunvericiliyi ilə bağlı ardıcıl olaraq müxtəlif formalarda təbliğat-maarifləndirmə işləri də aparılır. Bu tədbirlər zamanı işçilərin, o cümlədən qadın işçilərin malik olduqları əmək hüquqları, eləcə də bu hüquqların pozulduğu hallarda qanunvericilikdə nəzərdə tutulan tədbirlər barədə də işəgötürənlərə dolğun məlumatlar verilir”.

Maarifləndirmə tədbirləri görülməlidir

Milli Məclisin Ailə, qadın və uşaq məsələləri komitəsinin üzvü Sədaqət Vəliyeva da söhbətimiz zamanı əmək prosesində hamilə və azyaşlı uşağı olan qadınlar üçün bir sıra güzəştlər nəzərdə tutulduğunu qeyd etdi. Bildirdi ki, Azərbaycan hüquqi və demokratik ölkə olduğundan bütün proseslər qəbul edilmiş qanunlar və qərarlar əsasında tənzimlənir: "Düşünürəm ki, Əmək Məcəlləsində bütün məsələlər incəliklərinə qədər nəzərə alınıb. Məsələn, məcəllənin 52-ci maddəsində göstərilir ki, hamilə və üç yaşına çatmamış uşağı olan qadınlarla əmək müqaviləsi bağlanarkən sınaq müddəti müəyyən edilmir. Eyni zamanda, hamilə qadınlar, uşağının üç yaşınadək sosial məzuniyyətdə olan və həmin məzuniyyət bitdikdən sonra bir ildən az müddətdə müvafiq vəzifədə çalışan qadınlar attestasiya edilmir və sertifikasiyadan keçirilmir. Bunlar isə məcəllənin 66-cı və 67.1-ci maddələrilə tənzimlənir. Həmçinin, qanunvericilikdə nəzərdə tutulub ki, hamilə, habelə üç yaşınadək uşağı olan qadınların məzuniyyətdə, ezamiyyətdə olduğu vaxtda, habelə kollektiv danışıqlarda iştirak etdiyi müddət ərzində onların əmək müqaviləsinin ləğv edilməsi qadağandır”.

S.Vəliyeva onu da dedi ki, Əmək Məcəlləsinə əsasən, hamiləlik və ya uşağının yedizdirilməsi səbəblərinə görə də qadınların əmək haqqının azaldılması qadağandır: "Hamilə, 14 yaşına çatmamış uşağı, yaxud sağlamlıq imkanları məhdud uşağı olan, habelə tibbi rəy əsasında xəstə ailə üzvünə qulluq edən qadınların xahişi ilə işəgötürən onlara işlənmiş vaxta mütənasib əmək haqqı ödənilən natamam iş günü və ya natamam iş həftəsi müəyyən edir. Eləcə də, hamilə və 3 yaşınadək uşağı olan qadınların həm özünün, həm də uşağının tibb müəssisələrində dispanser və ambulator müayinələrinin keçirildiyi, həkim məsləhətləri aparıldığı günlərdə orta əmək haqqı saxlanılır. Belə müayinələrin keçirilməsi üçün isə işəgötürən hamilə qadınlara zəruri şərait yaradır. Göründüyü kimi, hamilə və azyaşlı uşağı olan qadınların əmək şəraitilə bağlı qanunvericilik səviyyəsində bütün zəruri addımlar atılıb. Lakin bəzi hallarda görürük ki, sözügedən kateqoriyadan olan qadınların işlərində müəyyən problemlər meydana çıxır. Doğrudur, bu günə qədər bizə belə müraciətlər daxil olmayıb. Lakin aydın məsələdir ki, problemlərin böyük əksəriyyəti qanunvericiliyin tələblərinin düzgün izah olunmaması şəraitində yaranır. Hər bir halda, həm işçi, həm də işəgötürən qanunla müəyyən edilmiş hüquqlarını bilməlidir. Bunun üçün də mütəmadi maarifləndirmə tədbirləri görülməlidir”.

Məhkəməyə tələsməyin – işinizdən olarsınız

VətəndaşlarınƏmək Hüquqlarını MüdafiəLiqasınınsədriSahib Məmmədovla da əlaqə saxlayıb onlara bu mövzuda müraciət edilib-edilməməsi ilə maraqlandıq. Liqa sədri bildirdi ki, əslində, bu kimi məsələlər, qanun pozuntuları məhkəmə yolu ilə tənzimlənir. Amma bu, onların müraciət edən şəxsə son məsləhətləridir. Çünki indiyə qədər praktikada məhkəmənin işçi üçün sərfəli çıxış yolu olduğunu görməmişik, hətta qərar işçinin xeyrinə olsa belə: "Hər zaman uşaqlı qadınların hüquqlarından danışılır. Amma onunla bir yerdə yaşayan ata da uşağa baxmaq üçün bu cür hüquqdan istifadə edə bilər. Nəzərə çatdırım ki, qadının uşağı fasilələrlə yedizdirmək haqqı var. Əgər o, iş vaxtı evə gedib qayıda bilmirsə, həmin vaxtları birləşdirib işdən daha tez çıxa bilər. Amma belə məqamlar qanunda əksini tapsa da, praktikada çox az tətbiq olunur. Olunursa da, yalnız dövlət sektorunda rast gəlinir. Özəl sektorda bu barədə heç danışan yoxdur. Amma bəzi dövlət müəssisələrində də belə məsələlər formal şəkildədir. Bəlkə də, qanuna ciddi şəkildə əməl olunsa, qadınlara qarşı olan gizli diskriminasiya bir az da dərinləşər. Çünki qadın işə gəlməyəndə yük işəgötürənin üzərinə düşür. İşəgötürən qadın hamilə olduğu müddətdə onun qadın məsləhətxanasına getməsinin pulunu da özü ödəməlidir. Doğuşa görə məzuniyyətə gedəndə də ilk 14 günün pulunu o ödəməlidir. Qadın işə qayıtdıqdan sonra bütün imtiyazlardan istifadə edərsə, yenə də o hesabları müdiriyyət ödəməlidir. Bütün bunlar qadınlara qarşı gizli diskriminasiya yaradır. Ona görə də potensial ana olacaq qadınlara qarşı ayrı-seçkilik olur. Təəssüf ki, bəzi yerlərdə bu qanunlar ümumiyyətlə, tətbiq olunmur, heç tətbiq olunmaq üçün mexanizm də yoxdur. Belə hallara nəzarəti Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti yerinə yetirir”.

Qanun hamı üçündür

Açıqlamalardan başqa bir sual doğur – məgər qanunlar ancaq dövlət müəssisələri üçün nəzərdə tutulub? Qanunlar özəl qurumlara şamil edilmirmi? Bu sualımıza cavabında S.Məmmədov dedi ki, qanunlar hamı üçündür. Amma faktdır ki, dövlət qurumlarında əmək müqavilələri bağlanır, qurumun pis-yaxşı həmkarlar ittifaqı olur. Amma elə yerlər var ki, orada heç əmək müqaviləsi yoxdur və bəzi özəl sahələrdə ümumiyyətlə, özbaşınalıqdır: "Məsələn, şadlıq evində tutaq ki, 200 nəfərə yaxın işçi var. Onun 5-6-sı ilə əmək müqaviləsi bağlanır. 1-2 nəfərlə də mülki hüquqi müqavilə bağlanır. Belə bir vəziyyətdə hansı hüquqdan danışmaq olar? Orada çalışanlar heç bir bədbəxt hadisədən sığortalanmırlar. Ümumi şəkildə desək, Əmək Məcəlləsində yazılanların nümunəvi şəkildə tətbiqi faktı yoxdur”.

S.Məmmədov onlara fərdi qaydada şikayətlər daxil olduğunu dedi: "Son bir ildə sırf bu mövzuda hər hansı bir şikayət daxil olmayıb. Məncə, bu sahədə şikayətin daxil olması üçün heç o mərhələyə gəlib çatmamışıq. Belə hüquqlarının, imtiyazlarının olduğunu bilməyənlər az deyil”.

İtirən yenə də işçi olur

S.Məmmədov bildirdi ki, belə hallarla qarşılaşanlara məsləhət verməyə çətinlik çəkir. Çünki çıxış yolu kimi məhkəməyə müraciət etmək olar. Amma bu zaman da işçi ilə işəgötürən arasında münasibətlər pozulur. İşəgötürən məhkəmənin qərarı ilə işçinin hüquqlarını bərpa etsə də, içində ona qarşı kin yaranır və əlinə fürsət düşən kimi bu qisası ondan alır. Təbii ki, bu da Əmək Məcəlləsi ilə qadağan olunub. Amma iş prosesidir və işçi hər hansı bir xətaya yol verə bilər. Bu zaman da rəhbər ona güzəştə getmir: "Bütün hallarda, işçilər öz hüquqlarını tələb etməlidirlər. Bu, hər kəsin haqqıdır. Amma bunu dava ilə yox, xoş şəkildə də demək, bildirmək olar. Bəzən sakit şəkildə rəhbərliyə bildirəndə ki mənim belə bir imtiyazım var və ondan istifadə etmək istəyirəm, o, razılaşır. Ona görə də məsləhət görürəm ki, işəgötürənlə sülh yolu ilə danışıb anlaşsınlar”.

Həmsöhbətimiz onu da dedi ki, ölkədə iş yerləri çoxdur. Kiçik saylı iş yerləri daha çoxdur. Dövlət Əmək Müfəttişliyinin işçi heyətinin sayı təxminən 300 nəfərdir. Belə olan halda isə onlar bütün iş yerlərini nəzarətdə saxlaya bilmirlər: "Ümumilikdə belə məsələlər, qanun pozuntuları üçün məhkəmə institutu var. İnsan hüquqları üzrə müvəkkilə də şikayət etmək olar. Administrativ qaydada yuxarı orqanlara şikayət etmək mümkündür. Gördüyünüz kimi, qaydalar, mexanizmlər var. Amma onun istifadə praktikası azdır. Məhkəmə bizim üçün son çıxış yoludur. Çalışırıq ki, məsələ konfliktsiz həll olunsun. İş yerindəki konflikt işçinin xeyrinə bitmir. Bu, bütün dünyada belədir, tək bizdə yox. Bəzən ABŞ kimi inkişaf etmiş ölkələrdə işçini xəbərdarlıq belə etmədən işdən çıxarırlar. Amma praktikada müsbət nümunələr də var. Biri var qanunla tənzimlənən məsələlər, biri də var kollektivçilik münasibətləri. Məsələn, ölkəmizdə yaxın qohumlar rəhmətə gedərkən şəxsin məzuniyyət götürmək hüququ var. Amma Azərbaycan ənənəsində müdiriyyət onu öz hesabına məzuniyyət götürməyə qoymur. Özü həmin günlərin pulunu ödəyir və deyir ki, get qohumunu dəfn et, işə gəlməməyə icazə verirəm. Mənfi hallardan danışanda, müsbət məqamları da qeyd etmək lazımdır. Bütün işəgötürənlərin qəddar olduğunu və işçinin istismar olduğunu demək olmaz. Körpə uşağı olan analara da müəyyən şərait yaradırlar”.

"Təmiz Dünya” Qadınlara Yardım İctimai Birliyinin sədri Mehriban Zeynalova məşğulluqla bağlı onlara müraciətlərin çox olduğunu söylədi: "Qadınlar iş tapmaqda problemlərlə qarşılaşırlar. Məsələn, 1-3 yaş arası uşaqlar üçün körpələr evləri yoxdur və adətən uşaqları bağçalara pulsuz yerləşdirmək olmur. Bu da qadınların vəziyyətini bir az da ağırlaşdırır. Bəzi işlərdə müqavilələr bağlanmır və rəhbər istədiyi qədər məbləğ təklif edir. Bəzi işədüzəltmə agentlikləri var ki, onlar qadınların sənədini götürür, ilk ödənişin yarı faizini istəyir. İşəgötürən də bir müddət qadının əməyindən istifadə etdikdən sonra onu bir bəhanə ilə işdən çıxarır, işini bəyənmədiyini deyir. Bu isə istismar faktıdır. Düşünürəm ki, çıxış yolu qadınlar arasında kiçik sahibkarlıq fəaliyyətinin gücləndirilməsidir. Bunun üçün isə bank sistemi qadınlara faizsiz kredit götürmə imkanı yaratmalıdır. Bu, bir çox ölkələrdə tətbiq edilib və effektli nəticə verib. Əgər qadın iqtisadi cəhətdən güclü olmasa, onun istənilən formada istismarı qaçılmazdır”.

Bütün hallarda, görünən odur ki, bu cür problemlərin tam aradan qalxacağı günə çox var. O zamana qədər isə hüquqlarını rəhbərə anlatmaq yenə də qadının öz üzərində qalır.

Şəfa Tapdıq

Yazı Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyətinin (GIZ) "Cənubi Qafqazda hüquq sahəsində Avropa standartlarına yaxınlaşma” regional proqramının Bakı bürosu tərəfindən jurnalistlər arasında "Əmək hüququ: Azərbaycan qanunvericiliyi və təcrübəsi” mövzusuna elan etdiyi məqalə müsabiqəsinə təqdim edilir