Nitsşe necə dahi oldu?
Nə isə baş
verəcəksə, bu özünü ya hədsiz xoşbəxtlik hissi, ya da sarsıdıcı ağrı ilə büruzə
verəcək. Əgər torpağın altında cücərən toxum varsa, torpağın üstü çatlayacaq.
Ruh bədənin bütün maddi vəziyyətlərini tərk edirsə, ya ruhun özündə, ya da onu
daşıyan cisimdə bir əlamət olmalıdır. Qalanı taleyin və olacaqların
ixtiyarındadır. Əlbəttə, haqqında danışacağımız dahi "tanrını öldürmüş”, ruhuna
azadlıq vermiş, ondan əski olan hər şeyi sındırmışdı. Nə qədər anarxist,
radikal cəbhədə görünsə də, içindəki mənəviyyatın böyüklüyündən o da qaça
bilmədi. Ömrünün sonlarında "Zərdüşt belə deyirdi”, "İnsanca, xeyli
insanca...”, "Dəccal” kimi əsərləri niyə yazdığını özünə durmadan sual etdi və
gəncliyində ona təsir etmiş müəlliflərdən yola çıxaraq tamamilə başqa təhlillər
qələmə aldı. Təbii ki, "Ecce Homo” Nitsşenin özünü və yaradıcılığı inkarı
deyil, əksinə, onu daha sivil şəkildə insanlara çatdırma vasitəsidir. Hirsi bir
qədər soyumuş, illər əvvəl öldürdüyü tanrıya bir az da təslim olmuşdu. Onun
ruhunun bədənini tərk etdiyi zamanlar həm yorğun hal aldı, xəstələndi, həm də
keçmişi onu mənən daha fərqli düşüncələrə atdı. O indi dayanmadan anasını,
xəstəliyini və yazdıqlarını düşünür, axtardığı üst insanı öz içində tapırdı.
Özünə qayıdırdı. Yola çıxdığı ruhun məcrası elə onun mənbəyi idi. Özə qayıdış
Nitsşeni bizim bir o qədər yaxşı bələd olmadığımız başqa bir dahiyə çevirirdi
və bütün bu prosesləri "Ecce Homo”da yazırdı.
Onu dahi edən şeylərin başında dekadentliyi gəlirdi. Məhz nihilizm də ona bu cür yoluxmuşdu. Öz ölümünün vaxtını müəyyən etmiş, həmin zamandan geriyə sadəcə dekadent ruh halı ilə mübarizəyə başlamışdı. Atası ölən gün Nitsşe öldü və anası ilə bir evdə yaşamağa başladı. Bu cümlə qədər ziddiyyətli bir taleyi. Tənəzzül dövründən sonra Günəş doğmuşdu. Anti-dekadent təsiri bağışlayan üfüqlərdə gənc dahinin anarxist fikirləri boy atırdı. Tolstoyun "Etiraflar”ını xatırladan "Ecce Homo”da yazır ki, bütün səhv qərarlarım və məğlub olduğum anlar məni qalib etdi. O daha yaxşı yolu səhv getdiyi cığırlarla tapır. Nitsşe anlayır ki, əgər biz həqiqətən bu və digər şeyləri bacarmalıyıqsa, istənilən qərarda qalibik. Eqoistlik? Bir neçə il qabaqkı əsərlərində bunu yazsaydı, sizinlə razılaşardım. Amma Nitsşe artıq özünü tapmış və ruh halına qovuşmuş bir düha kimi əllərimizin arasındakı kitabdadır.
Onu dahi edən şeylərin başında dekadentliyi gəlirdi. Məhz nihilizm də ona bu cür yoluxmuşdu. Öz ölümünün vaxtını müəyyən etmiş, həmin zamandan geriyə sadəcə dekadent ruh halı ilə mübarizəyə başlamışdı. Atası ölən gün Nitsşe öldü və anası ilə bir evdə yaşamağa başladı. Bu cümlə qədər ziddiyyətli bir taleyi. Tənəzzül dövründən sonra Günəş doğmuşdu. Anti-dekadent təsiri bağışlayan üfüqlərdə gənc dahinin anarxist fikirləri boy atırdı. Tolstoyun "Etiraflar”ını xatırladan "Ecce Homo”da yazır ki, bütün səhv qərarlarım və məğlub olduğum anlar məni qalib etdi. O daha yaxşı yolu səhv getdiyi cığırlarla tapır. Nitsşe anlayır ki, əgər biz həqiqətən bu və digər şeyləri bacarmalıyıqsa, istənilən qərarda qalibik. Eqoistlik? Bir neçə il qabaqkı əsərlərində bunu yazsaydı, sizinlə razılaşardım. Amma Nitsşe artıq özünü tapmış və ruh halına qovuşmuş bir düha kimi əllərimizin arasındakı kitabdadır.
"Hamınız məni inkar edəndə sizə geri qayıdacağam”
Görünür, özünü
necə qəbul etdirə biləcəyini anlamışdı. Və ya lap əvvəldən ünvanın hara olduğu
bilirdi. Əlbəttə, bilirdi. Kimdən? Hötedən.
Dinlərin əmr
etdiyi bütün məfhumları sındırmışdı. Onun sənəti bu idi. Bu cür sənətkarlıq
nümayiş etdirə bilirdi. Özündən əvvəl nə var idisə, şərtsiz hər birini inkar
etməklə. Necə deyərlər, inkar mübarəkdir. Yenilikdir. Və daha azaddır. Nitsşe
yazır:"Mən özümlə mübarizə aparmırdım, kilsə bunu
sevmirdi...”
Kilsənin
istədiyi "özümlə mübarizə” şübhəsiz insanın nəfsi ilə bağlı əlamətlərdir.
Nitsşe bu əlamətlərdən arındığı üçün ona maraqlı deyildi. O, nəfsini tərbiyə
etməklə məşğul olmaq istəmirdi. Buna görə allahın inkarını şərtsiz qəbul etdi
və oxuduğu müəlliflərin arasında ateist olanları daha diqqətlə araşdırdı.
Allahın varlığı və yoxluğu özünə qayıdışda maraqlandıracaqdı – "Ecce Homo”da.
Ona qədər isə həqiqətən "bəşəriyyətin rifahını” düşünən üst insanın
xarakteristikalarını müəyyən etməli idi. Nitsşe üçün mükəmməllik təlqin edilən
dəyərlərin heç biri deyildi. Onun arzuladığı insan bütün hiss
instansiyalarından yaxa qurtaran, duyğu selinə atılmayan və sentimentallığın hər
növ formasını rədd edəndir. İnsanları unutmaq onlara verdiyimiz ən böyük
azadlıqdır. Bunun üçün onları getmək istədikləri yerdəcə qoyub yola davam etmək
lazımdır. Nitsşenin fəlsəfəsi acımaq, yazığı gəlmək ifadələrini qəti qəbul
etmir. O, şeirin də ən sərt nümunəsini sevir. Fəlsəfənin ən maksimal yanaşan
məktəbini seçir. Və ən vacibi, hansı ki bu nüansa yenə qayıdacağıq, bərabərlik
və birlikdəlik kimi qulaq bəzəyən, insanı özündən kənarlaşdıran nəsnələri
deyil, təkliyi, onun özü ilə gətirdiyi küncləri tərif edir.
Hər halda Nitsşe
ilk və son olaraq bu kitabda özünün dahi olduğunu əminliklə qəbul edir və heç
də nihilsit olmayan, dekadent təsir bağışlamayan təhkiyə ilə onu ruhi yüksəlişə
gətirən çox sadə amilləri yazır.Qidalanmaq
Nitsşeni
Tanrının varlığı və yoxluğu problemindən daha çox qidalanma rejimi narahat
edir. Gündəlik prosesi necə idarə etməli ki, həm əxlaqa, həm də ruha yüksəliş
versin? Nə ilə qidalanmağımız vacibdir və bizim mətbəximiz heç də
kitabxanamızdan sonra gəlməməlidir.
Nitsşe
qidalanmaqdan danışarkən alman mətbəxinin üzərində dayanır və onu gah tənqid
edir, gah da tərif. Almanların patriort xarakteri və kobudluğu ilə ifadə etdiyi
mətbəxin şərabını və suplarını ədəbi müstəvidə həll etməyə çalışır. Şopenhaurun
daha əvvəl ortaya qoyduğu təklik halının mənən yüksəlişə kömək etməyini məhz
Leypsiqli aşpazlardan öyrəndiyini yazır. Alman mətbəxini sevməsə də, Münhen
ədviyyatlarının adını çəkir. Nitsşenin bütün bu mətbəxbazlıqlarının açıqlaması,
əlbəttə, var. Alman mətbəxi alman düşüncəsi kimi həzmsizdir. Bağırsaqları
korlayır. Narahatlıq yaradır, eynən Şopenhaur kimi. Alman mətbəxi ilə
qidalanmağın sonu düşüncə qısıtlığına gətirib çıxara bilər. Nitsşe yeməklər
üzərindən xalqları təsnif edirdi. Əslində, məsələ nahardan qabaq şorba
içib-içməməkdə deyil. Mətbəx folklorun bir parçası, folklor isə milli
düşüncənin, özün bütünüdür. Özə qayıdış milli kimliyə dayanır. Müasir
ədəbiyyatda artıq buna dair yüzlərlə sübut-sənədli əsər adı çəkə bilərik.
Müəllifin özü və keçmişi ilə təkbətək qalması, milli kodları deşifrə etməsi,
fləşbəklər və sair. Əleyhdarları arasında daha çox almanların olmasını Nitsşe
yarı zarafat, yarı ciddi alman mətbəxi ilə qarşılaşdırır və istədiyi nəticəni
əldə edə bilir. Onu duymayanlar içkidən zövq ala bilməyənlərdir. Bu isə təkcə
mətbəxlə yox, həm də iqlimlə, coğrafiya ilə birbaşa bağlıdır.İqlim
Nitsşe onu dahi
edən amillər sırasında coğrafi qüsurları və şəhərlərin nə qədər taleyə təsir
edə biləcəyindən danışır. Maddələr mübadiləsinə şəhər atmosferinin təsirini, bu
təsirin isə bir dahidə yarada biləcək fövqəl güclərindən yarım səhifə yazıb.
Adını çəkdiyi şəhərlər arasında ikisinin üzəridə bir qədər dayanmaq istəyirəm;
Paris və Bazel. Niyə Paris? Çünki Nitsşedən əvvəl də, sonra da Paris dünyanın
mədəniyyət mərkəzi olaraq qaldı. Və onun nəinki muzeyləri, salonları, rəqs
meydanları, hətta gecə barları, yeraltı kafeləri, pabları da tarixə nadir
istedadlar gətirdi. Onlar essenin əvvəlində misal çəkdiyimiz toxum kimi yerin
altından cücərdilər. Niyə Bazel? Çünki Nitsşenin yaradıcılığının ən durğun
dövrü bu şəhərdə yaşandı. O, demək olar ki, heç nə yaza bilmədi bu şəhərdə.
Lakin etiraflara yer verdiyi kitablarını da Bazeldən geri dönəndə qələmə almağa
başladı.
İstirahət
Növbəti bənddə
Nitsşe istirahətindən danışır və bu zaman sadəcə bir feldən istifadə edir:
oxumaq. Kimləri oxuduğunu yazacağam, amma öncə gəlin mütaliəyə verdiyi dəyərin
nə qədər yüksək olduğunu sübut edən məqamları deyim. Nitsşe bir yazıçı kimi
oxumağın daha fərqli bir şey olduğunu vurğulayır. Bir növ yazıçılar yazmayanda
belə bu işlə məşğul olduqları kimi. Onun hər şeyə skeptik yanaşması da bununla
bağlıdır. Oxumadan əmin olmamaq görmədən inanmamaq kimidir. Nitsşenin dini
dünyagörüşü haqqında uzun-uzadı mühazirəyə ehtiyac duyulsaydı, yəqin ki oxuduğu
imzaların nə qədər "təhlükəli” olduğunu asanlıqla anlayardıq. Nitsşe özünü dahi
adlandırır və bunun təməlində yorulmadan, xüsusi vəhylə oxumağının dayandığını
etiraf etməkdən çəkinmir. Onun əbədi dostları da mütaliə prosesində tanış
olublar. Məsələn, Stendal.
Şeir
Nitsşenin nənəsi
Hötenin mühitinə yaxın biri olub. Hətta onun obrazı gənc şairin gündəliyində
Mutqen olaraq çəkilib. Nitsşe şeirlə rəğbətlə yanaşan bir ailədə böyüdü. Və o
dövrün ən geniş yayılmış janrlarından öndə gedəni şeir, poetika Nitsşeyə təsir
etməyi bacardı. "Ecce Homo”da şairlik haqqında ən yaxşı fikri Henrix Heynedən
öyrəndiyini yazır. Onu və özünü "alman dilinin Tanrısı” adlandırmaqdan
çəkinmir. Corc Bayron, Höte və başqa dahilərin də şeir menyusunu verən Nitsşe
musiqi haqqında danışmağa başlayanda almanların bu sənətdən məhrum olduğunu
deyir. Ümumiyyətlə, kitab boyu Nitsşenin alman icmasına qarşı xüsusi nifrəti,
acığı hiss olunur. Səbəbini mənim kimi siz də bilirsiniz, ona görə üzərində
dayanmıram. Birinci hissəni şairlər haqqında dediyi o möhtəşəm cümlə ilə
bitirmək istəyirəm:
"Şairlər öz
həqiqətlərini o həqiqətin qarşısında dayanacaq gücü olana qədər çəkirlər, sonra
isə təslim olurlar, öz əsərlərinə tab gətirə
bilmirlər...”Rəvan Cavid