Müharibənin qadın olmayan üzü
"Sovet ordusunda bir milyona yaxın qadın vardı,
onlar əksər bacarıqlarından istifadə edirdilər. Hətta pulemyotçu, tankist kimi
sözlərdə dil problemi yaranmışdı. Çünki indiyəcən bu işlərin heç birini
qadınlar etməmişdilər, ona görə də bu sözlərin qadın cinslisi yox idi. Qadın
cinsli sözlər orda – müharibənin içində yaranırdı”.
Belaruslu yazar-araşdırmaçı-jurnalist – Svetlana Alekseyeviç 31may 1948-ci ildə Ukraynada doğulub. 2015-ci ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatını alan bu xanım ödülə layiq görülmüş 14-cü qadın yazıçıdır. "Müharibənin qadın olmayan üzü” adlı tarixi-araşdırma janrında yazdığı əsərlə bu mükafata layiq görülən xanım ümumilikdə yazıları ilə 15 fərqli mükafat qazanmış, əsərləri dünyanın 19 dilinə tərcümə olunmuşdur. Nobel mükafatını ona təqdim edərkən haqqında "əsrin iztirab və cəsarət abidəsi” ifadəsini söyləmişdilər.
"Bizim üçün dünya müharibə demək idi. Müharibəsiz bir dünya, həyat anlayışı bizə yad idi. Bizim üçün bircə insan vardı – müharibə insanı. Bizə doğma olan yeganə insan tipi”.
Fəridə Uğur
Belaruslu yazar-araşdırmaçı-jurnalist – Svetlana Alekseyeviç 31may 1948-ci ildə Ukraynada doğulub. 2015-ci ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatını alan bu xanım ödülə layiq görülmüş 14-cü qadın yazıçıdır. "Müharibənin qadın olmayan üzü” adlı tarixi-araşdırma janrında yazdığı əsərlə bu mükafata layiq görülən xanım ümumilikdə yazıları ilə 15 fərqli mükafat qazanmış, əsərləri dünyanın 19 dilinə tərcümə olunmuşdur. Nobel mükafatını ona təqdim edərkən haqqında "əsrin iztirab və cəsarət abidəsi” ifadəsini söyləmişdilər.
Bu kitabı rus dilində oxuyarkən çox çətinlik
çəkirdim. Dil probleminə görə yox, sadəcə fikirlər, duyğular və əhvalatlar o
qədər gözəl, real və axıcı təqdim olunur ki, birnəfəsə kitabı vərəqləyib
oxumaq, bitirmək olmur, tez-tez dayanmalı, nəfəs almalı olursan. Tarixin ən
qanlı müharibəsində (bizə ən yaxın tarixin) faşizm üzərində qələbə çalan sovet
ölkələrinin qadınları – qadın pilotlar, kəşfiyyatçılar, cərrahlar, tibb
işçiləri, partizanlar, döyüşçülərin faşist işğalına necə sinə gərdikləri,
müharibənin ortasında qadın olmağın çətinlikləri, əziyyətləri ilə necə başa
çıxdıqlarına həm məəttəl qalırsan, həm də həsəd aparırsan. Sovetlər birliyinin
dörd tərəfində yaşayan qadınları bir-bir tapıb danışdıran müəllif bizə təqdim
etdiyi faktlar-hekayələrlə bizə yepyeni bir anlayış tanıdır – müharibədə qadın.
İki ilə yaxın nə haqda kitab yazmalı olduğunu
düşünən müəllif niyəsə müharibə haqqında fikirləşməli olur və bunu kitabda belə
qeyd edir: "indiyə qədər irili-xırdalı, yaddaqalan, unudulan minlərlə müharibə
olub. Və biz bütün bu müharibələri "kişilərin dili”, "kişilərin səsi” ilə
tanımışıq. Qadınlar bütün müharibələrdə susublar. Sanki bütün müharibələr
onlardan yan keçib həmişə, sanki heç bir müharibə heç bir qadına təsir etməyib
kimi. Mən hərdənbir necəsə bir qadının dilindən müharibəni eşidərkən görürdüm
ki, bu tamam fərqli bir müharibədir, bizə olduqca yad bir müharibə. Qadınlar
danışanda mən onların dilindən adət etdiyimiz qəhrəmanlıq hekayələrini,
bombardmanları, uçub-tökülən binaları, qalib gələnləri, məğlub olanları
eşitmirdim. Qadınların müharibəsinin öz rəngi, öz əzabı, kədəri, öz səsi
vardır. Orda əzab çəkənlər təkcə insanlar yox-büsbütün kainatdır. Ağaclar,
quşlar, torpaq, səma – hər yer və hər şey əzab çəkir. Səssizcə, sakitcə susur
və əzab çəkir. Buna görə də mən bu müharibəni araşdırmağa və yazmağa qərar
verdim – qadınların dilindəki, səsindəki müharibəni”.
Svetlana Alekseyeviç bu kitabda müharibədən yox,
müharibədəki insandan – qadından danışır. Müharibənin ortasındakı qadınlardan."Onları bir-bir axtarıram, tapıram, görüşə razı
salmağa çalışıram. Görüş vaxtı ala bilirəmsə, səbirsiz hazırlaşıb ora
yollanıram. Saatlarca yad bir mənzildə oturmalı oluram. Elə olur bütün gün orda
otururam. Yaşlı bir qadın çay dəmləyir, şirniyyat gətirir, çoxdan aldığı bir
köynəyi gətirib mənə göstərir. Birlikdə ailə albomlarına baxırıq. Qəfil bir
şəkil... və budur. Gözlədiyim anın içindəyik. Qadın nəmli gözlərini uzağa
zilləyir, qoluyla gözünü silir ya da astaca fotoşəkili sığallayır və dilindən
onillərdir susan cümlələr nəhayət ki, axır…”
Müharibənin ortasında evlilik təklifi alan, qadın
problemləri ilə əlləşən, yeni alt paltarı sevinci yaşayan, bombardman edilmiş
şəhərin xaraba dükanlarından birində necəsə bir cüt təzə tufli tapan qadınlar…
Sevinən, ağlayan, döyüşən, yaraları bağlayan, meyitləri daşıyan qadınlar…
Döyüşçülər, aşpazlar, teleqrafçılar…
17-18-19 yaşlarında müharibəyə yola düşən
qızcığazlar. Onlar nə qəhrəmanlıq eşqində idilər, nə ölüb-öldürmək arzusunda,
nə də tarix yazmaq. Onları həyatın içindən alıb müharibəyə itələyən şey "vətən
səni gözləyir” şüarları idi. Onlar anaları-ataları, sevgililəri, qardaşları
döyüşdəykən sadəcə yol gözləməklə yetinmək istəməyən qızcığazlar idilər. Onlar
müharibəyə yollanarkən niyə və nəyə getdiklərini heç özləri də dəqiq
bilmirdilər. Və maraqlısı budur ki, qırx ilə yaxın bir zamandan sonra o illərə
qayıdan, o dövrdəki özləri haqqında danışan keçmiş döyüşçü, pilot, kəşfiyyatçı,
teleqafçı (indiki həkim, laborant, müəllimə) qadınlar müharibədəki o
qızcığazlardan başqa bir insanmış kimi söhbət açırlar. "Artıq qırx ildən çox vaxt keçib, amma sən hələ də
mənim evimdə qırmızı rəngli heç nə görə bilməzsən. müharibədən sonra mən
qırmızı rəngə nifrət edirəm” – müharibə qadınlarından biri…
"Mənim üçün müharibədən sonrakı həyatın cinsi qadın
idi. Kişi səsi xatırlamıram. Müharibədən sonra həyat mənim üçün nənəmin səsi
idi. Bütün bu həyat boyu nənəm oxuyur, ağlayır, oxuyur”… – başqa bir müharibə
qadını…"Bizim üçün dünya müharibə demək idi. Müharibəsiz bir dünya, həyat anlayışı bizə yad idi. Bizim üçün bircə insan vardı – müharibə insanı. Bizə doğma olan yeganə insan tipi”.
Hekayələrini dinlədiyi qadınlardan haqda müəllif ən
çox bunu qeyd edir ki, onlar ağlayırdılar, danışa-danışa hönkürürdülər, bəzən
dərman içməli olurdular, kiməsə təcili yardım çağırmalı olurduq. Amma çoxu
sağollaşanda məndən yenidən gəlməyimi xahiş edirdi. Çünki danışmaq
istəyirdilər. Bu qədər illər ərzində susmaqdan bezmişdilər, bəlkə də.
Əsəri oxuduqca anlayırsan ki, həqiqətən də
müharibədə sağ qala bilmək üçün insan olmaq yetmir, insan qanındakı əcdadlardan
qalma bütün instinktləri xatırlamağa məcbur qalır.Mark Levi, Paolo Koelyo kimi populyar müəlliflərin
kitablarına pul, vaxt xərcləyənlərə, "Səfillər”i oxuyub yarımçıq qoyub kitaba
həvəsi ölənlərə, Dostoyevskinin qalın cildli kitablarına baxıb gözünü
qorxudanlara, hansısa sevgi romanını oxuyub "daha bəsdir” deyənlərə, bir sözlə
hər qəbildən oxuculara maraqlı ola biləcək bir kitabdan söhbət gedir.
Fəridə Uğur