Müəllif hüquqlarımızı necə qoruyaq?
II yazı
Jurnalistlərin öz həmkarlarını müəllif hüquqlarının pozulmasında və
plagiatda qınamaları son vaxtlar daha çox baş verir. Bu tip hadisələri onlayn
medianın inkişafı ilə əlaqələndirənlərlə yanaşı, köhnə "ənənə”nin davamı kimi
qiymətləndirənlər də var. Müəllif kimi hüququ pozulanlar çox vaxt problemi
danışıqlar yolu ilə həll etməyə nail olurlar: ya yazını saytdan çıxartdırır, ya
da özlərinin, əməkdaşı olduqları media orqanının adını yazdırmağa müvəffəq
olurlar. Danışıqlar fayda verməyəndə jurnalistlərin üz tutduğu instansiya ilk
növbədə Mətbuat Şurasının Şikayətlər üzrə Komissiyası olur. Təəssüf ki, media
işçiləri analoji olayla üzləşdikdə hüquqlarının müdafiəsinə kömək edəcək, hətta
məsələnin hüquqi tənzimlənməsinə nail ola biləcək qurumun – Azərbaycan
Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyinin bu istiqamətdə fəaliyyətindən o qədər
də xəbərdar deyillər. Əqli mülkiyyət hüquqları sahəsində
dövlət siyasətini və bu sahənin inkişafını həyata keçirən, normativ-hüquqi tənzimlənməni
təmin edən qurumla media nümayəndələri arasındakı münasibətlərdə boşluğun
olması və maariflənmənin azlığı bu qəbil problemlərin yaranmasına yol açır.
Bəs media işçisi Müəllif Hüquqları Agentliyinin qapısını hansı
hallarda döyməlidir? Jurnalist yazdığı hər hansı informasiya, araşdırma,
müsahibə, tərcümə, publisistik məqalə və s. yazılarının hər biri üçün müəlliflik
hüququ tələb edə bilərmi? Və yaxud jurnalistin müəllif hüquqlarının qorunması
ilə bağlı iddiaları təsdiq olunduğu təqdirdə qurum onun hüquqlarını necə müdafiə
edə bilir?
KİV-lər qanunları pozurlar
Müəllif Hüqüqları Agentliyinin sədri Kamran İmanov "Kaspi”yə açıqlamasında sosioloji tədqiqatların nəticələrini
əsas tutaraq müəllif hüquqları ilə bağlı pozuntuların ən çox Kütləvi
İnformasiya Vasitələri sahəsində baş verdiyini deyir: «Ən çox KİV-lərin özləri
qanunları pozurlar”. Azərbaycanın zəngin müəllif-hüquq qanunvericiliyi və idarəçiliyinin
olduğunu bildirən qurum rəhbəri ölkədə "Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar
haqqında”, «Əqli mülkiyyət hüquqlarının təminatı və piratçılığa qarşı mübarizə»
qanunları ilə yanaşı, «Elektron ticarət haqqında» qanunda böyük bir hissənin müəlliflik
hüquqları ilə bağlı olduğunu qeyd edir: "Müəlliflik hüquqları ilə bağlı hər il
bir neçə vəsait çap olunur, konfranslar keçirilir. Televiziya kanallarında və
radiolarda bu istiqamətdə verilişlər təqdim olunur, məlumatlar yayılır.
Agentlik yanında fəaliyyət göstərən və müxtəlif kateqoriyalı istifadəçilərin və
hüquq sahiblərinin ixtisasartırılması üzrə Smart-klass, müəllif hüquqi ədəbiyyatının
pulsuz yayılmasını təmin edən sərgilər keçirilir. Əqli mülkiyyət mədəniyyətinin
formalaşdırılması, məlumat-maarifləndirmə işi də daxil olmaqla bizim fəaliyyətimizdə
mühüm yer tutur. «Əsərinizi qeydiyyatdan keçirin» - deyə müəlliflərə səslənirik.
Müəlliflik hüququnun qorunması qaydaları var. Biz özümüz bu qaydalara riayət
etməliyik”. Mətbuat Şurasında müəllif hüquqlarının pozulması ilə bağlı ayrıca şöbənin
olmasını vacib hesab edən sədr «Dövlət orqanının qapıları hamının üzünə
açıqdır, müəllif hüquqlarını qorumaq üçün müraciət edib istifadə etsinlər”, -
deyə həm də jurnalistlərə səslənir.
Ad və
istifadə olunan mənbə göstərilməlidir
Müəllif hüquqlarının
pozulması hallarının etik çərçivədə və şəxsin vicdanının ümidinə buraxılmaqla həllinin
tapılmasına ümid etmək agentlik rəhbərinin "Müəlliflik hüququ hüququn bir
qoludur və qanunvericiliklə tənzimlənməlidir” fikri ilə üst-üstə düşməməsi
problemə çox vaxt hüquqi müstəvidə yanaşma tələb edir. Agentliyin hüquq şöbəsində
də bu fikri təsdiqləyirlər. Şöbədə jurnalistin hər hansı məqaləsi ilə bağlı müəlliflik
hüququna iddiasının əsaslı olub-olmaması məsələsinə aydınlıq gətirən agentliyin Əsərlərin qeydiyyatı və hüquq
şöbəsinin müdiri Nadirə Bədəlbəyli informasiya materialları, fakt, olay və
hadisənin öz-özlüyündə müəlliflik hüququnun obyekti olmadığını qeyd edir: "Müəlliflik
hüququ obyekti kimi onun qəzet, jurnal məlumatında yaradıcı təsviri çıxış edir.
Hər hansı fakt barədə müxtəlif KİV vasitələrində müstəqil məlumat verilməsi müəlliflik
hüququ pozuntusu sayılmır. İlkin informasiya müəlliflik hüququ ilə qorunmur,
törəmə informasiya isə qoruna bilər. Törəmə informasiya jurnalist tərəfindən
işlənib fərdiləşdirilə bilər”. Bir jurnalistin məqaləsindən digər həmkarının
hansı qaydada istifadə edə biləcəyinə gəlincə, məqsəd üçün lazım olan həcmdə
sitat gətirməyə yol verilir. O cümlədən, hadisələrdən ibarət icmallar hazırlana
bilər: "Tədris və elmi məqsədlərlə məqalələrin hissələrindən istifadə olunması
mümkündür. Orijinalının müəllifi bunu qadağan etməyibsə, məqalənin bütövlükdə
surətini çıxarmaq olar və s. Ancaq bu hallarda bir şərtə əməl edilməlidir:
istifadə olunan əsərin müəllifinin adı və istifadə olunan mənbə göstərilməlidir.
İntervülər, diskussiyalar və s.-in xarakterik xüsusiyyəti ondadır ki, şərikli əsər
sayılırlar və bu cür əsərlərə müəlliflik hüququ bütövlükdə şərik müəlliflərə məxsus
olur. Müəlliflər arasındakı münasibətlər onlar arasındakı müqavilə ilə tənzimlənir.
Əgər şərikli əsər bölünə bilirsə, onda müəlliflərdən hər biri digərindən asılı
olmayaraq, əgər müqavilədə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, öz hissəsindən sərbəst
şəkildə istifadə edə bilər”. Tərcümələr,
anatasiyalar və başqa törəmə əsərlərə gəlincə, tərcümə edilən əsərin
orijinalının qorunub-qorunmamasından asılı olmayaraq, tərcümə müəlliflik hüququ
ilə qorunur. Əsərin tərcüməsi və sonrakı istifadəsi üçün orijinalın müəllifinin
razılığı tələb olunur.
Şöbə
müdiri pozulmuş müəlliflik hüquqları ilə bağlı agentliyə daxil olmuş yazılı
müraciətlərin müvafiq qaydada araşdırıldığını bildirir. Bu məqsədlə hüquq
sahibindən əsərin (elmi işin) və plagiat halı ehtimal edilən əsərin nüsxələrinin
agentliyə təqdim olunması istənilir. Agentliyin Əsərlərin qeydiyyatı və hüquq
şöbəsində onların müqayisəli ekspertizası keçirilir və nəticə etibarı ilə
plagiat elementlərinin aşkar olub-olmaması barədə rəy hazırlanır: "Həmin rəy hüquq sahibinə təqdim edilir. Eyni
zamanda, plagiatçılıqda təqsirləndirilən tərəf agentliyə dəvət edilir, hüquq
sahibinin müraciəti barədə məlumatlandırılır, ondan izahat alınır. Məsələyə
hüquq sahibi tərəfinin iddiası əsasında mülki qanunvericiliyə uyğun məhkəmə
qaydasında baxılan halda, agentliyin nümayəndəsi ekspert qismində məhkəmə iclaslarında
çıxış edir”. N.Bədəlbəyli həmçinin müəlliflərin
əsərlərini agentlikdə qeydiyyatdan keçirə biləcəyini bildirir. Qeydiyyat
proseduru isə olduqca sadədir. Belə ki, qeydiyyat sənədləri müəllifin (hüquq
sahibinin) özü və yaxud onun səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən birbaşa agentliyə
təqdim olunur və ya poçtla göndərilir. Fiziki şəxslərin 5 manat ödəməsi
müqabilində onların müəlliflik hüquqları qorunur. Əsərləri qeydiyyatdan keçir.
Əsərlə əlaqəli hüquqların obyektləri qeydiyyatdan keçirildikdə müəllifə Nazirlər
Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş şəhadətnamə verilir. «Müəlliflik hüququ və əlaqəli
hüquqlar haqqında» qanunun müddəalarına əsasən, mübahisə yaranan hallarda, digər
sübutlar olmadıqda, qeydiyyat haqqında şəhadətnamə məhkəmə tərəfindən müəlliflik
prezumpsiyası kimi tanınır: "Əgər informasiya ümumi yayılıbsa, onun müəlliflik
hüququ yoxdur. Əgər jurnalist həmin informasiyanın üzərində araşdırma aparırsa,
bu, artıq müəlliflik hüququ ilə qorunan əsər sayılır. Fakt haqqında məlumatın
sözbəsöz, yaxud üstüörtülü şəkildə yenidən çap olunması, digər jurnalistə məxsus
olan materialın təqdimatının təkrarlanması müəllif-hüquq pozuntusu sayılır. Digər
jurnalist tərəfindən aşkar edilmiş, tapılmış faktlar və məlumatlar onun icazəsi
olmadan ayrı bir jurnalist tərəfindən istifadə olunursa, bu, müəllif-hüquq
pozuntusu sayılır. Bu halda iddiaçının əlyazması, plyonkası və s. sübutları
mövcud olmalıdır”.
Müəllif müraciət etdikdə...
Müəlliflərin
və digər hüquq sahiblərinin müraciətlərinə baxılmasında operativliyin artırılması
məqsədilə qurumun nəzdində 960 saylı Qaynar xətt və ictimai əsaslarla fəaliyyət
göstərən «Hüquq məsləhətxanası» fəaliyyət göstərir. "Araşdırma ilə bağlı hər
hansı pozuntu faktı aşkar olunduqda istənilən şəxs "Qaynar xətt”ə telefon aça
bilər”,- deyə agentliyin Ərizəçilərin
qeydiyyatı və hüquq şöbəsinin Hüquq və qeydiyyat sektorunun müdiri İqbal Əsgərov
bildirir: "Bununla yanaşı, agentliyin
elektron poçtuna və facebook səhifəsinə də pozulmuş müəlliflik hüquqları ilə
bağlı, müəllif-hüquq məsələləri ilə maraqlanan müraciətlər daxil olur və
sorğular operativ şəkildə cavablandırılır”. Sektor müdirinin bildirdiyinə görə,
«Hüquq məsləhətxanası» ilə əsərin qeydiyyatı və pozulmuş müəllif hüquqları ilə
bağlı müəlliflərə hüquqi məsləhətlər verilir, onların pozulmuş hüquqları ilə
bağlı iddia ərizələrinin hazırlanmasına təmənnasız köməklik göstərilir, o cümlədən
ekspert rəyi hazırlanır. Agentliyin hüquqşünasları üçüncü şəxs qismində məhkəmələrdə
iştirak edirlər: "Agentliyə edilmiş müraciətlər müəllif-hüquq qanunvericiliyinin
tələbləri baxımından dərhal araşdırılır. Agentliyin səlahiyyətləri çərçivəsində
müvafiq tədbirlər görülür, qurumun səlahiyyətlərinə aid olmayan müraciətlər isə
rəsmiləşdirilərək, baxılmaq üçün aidiyyəti orqanlara göndərilir”. Hüquqşünasın sözlərinə görə, plagiatda təqsirləndirilən şəxs agentliyə
dəvət olunur və müəlliflik hüquqlarını pozması ona izah olunur. Çünki qanunda cərimələnmə,
məhkəməyə müraciət, cəza tədbirləri və s. həmin şəxsə izah edilir: "Əgər həmin
şəxs etdiyi qanun pozuntularını davam etdirirsə hüquqları pozulan şəxs bununla
bağlı məhkəməyə müraciət edə bilər. Elələri var ki, «Mən səhvimi başa düşmüşəm»
- deyir, izahat yazır və bununla da problem həll olunur”. İ.Əsgərov qanunvericiliklə qeydiyyatın könüllü
olduğunu qeyd edir: "Müəlliflər əsərlərini qeydiyyatdan keçirməkdə azaddırlar.
Sadəcə, qeydiyyatın üstünlüyü müəllifin əsərinin dövlət tərəfindən təsdiqlənməsidir.
Çünki bununla müəllifin həm müəllif, həm də hüquq sahibi olması təsdiqlənir. Şəhadətnaməni
məhkəməyə təqdim etdikdə müəllifin əsərin ona məxsus olduğunu sübut etməsinə
ehtiyac qalmır. Həm də məqalə agentlikdə depozit kimi saxlanılır”. Jurnalistlər
istənilən layihələrini, araşdırma və ya publisistik məqalələrini və s. agentlikdə
qeydiyyatdan keçirməkdə sərbəstdirlər. Bu addım həm də media işçilərinin müəllif
hüquqlarının bir növ sığortası ola bilər. Xüsusən internet medianın sərhədlərinin
bir-birinə qarışdığı bir vaxtda müəllif hüquqları ilə bağlı maariflənməyə və
vaxtında addım atmağa ehtiyac var.
Təranə Məhərrəmova
Yazı Azərbaycan Respublikası Müəllif Hüquqları
Agentliyi və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında
Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun
birgə təşkil etdiyi fərdi jurnalist yazıları müsabiqəsinə verilir