Mərkəzi Asiya ciddi dəyişikliklər ərəfəsində
Regionda Türkiyənin rolu arta bilərmi?
Azərbaycanın 44
günlük zəfər müharibəsinin tək regional deyil, bütövlükdə beynəlxalq nəticələri
olduğu bəllidir. Sözsüz ki, bu zəfərin siyasi, iqtisadi, hərbi nəticələri hələ
uzun müddət hiss olunacaq. Ən önəmlisi odur ki, torpaqları işğal altında olan
ölkələri, bu zəfər müharibəsi, bir növ ayıltmış oldu. Bəllidir ki, əldə olunan
sülh bəyanatının mühüm bəndlərindən biri Naxçıvanla Azərbaycan arasında
dəhlizinin açılmasıdır. Eyni zamanda Türkiyənin bu dəhlizdən istifadə
etməsidir. Bununla da Azərbaycanla birbaşa quru yol əlaqəsi yaranmış olacaq.
Maraqlıdır ki, Türkiyə mediasında dərc olunan məqalələrdə bu məsələ əsas xətt
kimi keçir. Bəllidir ki, bu yolun açılması ilə Türkiyə Azərbaycandan keçməklə
Mərkəzi Asiyanın türk respublikaları ilə də birbaşa əlaqə əldə etmiş olur. Bu,
həm də Türk Birliyinin güclənməsinə, türkdilli dövlətlər arasında
inteqrasiyanın möhkəmlənməsinə gətirib çıxaracaq. Türk xalqlarının tarixi
zirvəyə gedən yola qoşulmaq imkanı yaranacaq. Beləliklə, mədəni, iqtisadi
əlaqələrimiz inkişaf edəcək.
Türkiyənin Mərkəzi Asiyaya çıxışı Naxçıvan
ərazisində qapadılırdı. Türk coğrafiyasında güclü və dərin inteqrasiya üçün
dövlətlər arasında güclü bir iqtisadi asılılıq formalaşdırılmalı və
bir-birilərinin bazarlarına çıxış zəruri idi. Türkiyənin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ümumi ticarət
həcmi ötən il 8.5 milyard dolları ötə bilməyib. Göründüyü kimi, bu, elə də
qənaətbəxş rəqəm deyil və demək, bu nəqliyyat dəhlizi Türkiyənin Mərkəzi Asiyaya
çıxışını təmin etmiş olacaq. Bununla da təkcə ticarət dövriyyəsi deyil, böyük
iqtisadi əlaqələr sistemi yaradılacaq. Qardaş ölkənin Naxçıvan vasitəsilə Mərkəzi
Asiyaya çıxışı bir sıra dövlətlərin iqtisadi inkişafına öz töhfəsini verəcək. Bu,
Türkiyə və Mərkəzi Asiya iqtisadi əlaqələri üçün ən əlverişli marşrutu hesab
edilə bilər. Gələcəkdə Naxçıvan ərazisindən keçəcək quru yolu xətləri Bakı-Tbilisi-Qars
dəmir yolu xəttinin uzunluğundan 1.7 dəfə, təxminən 343 km az olmaqla
daşınmaların xərcini və müddətini azaldacaq və Naxçıvan nəqliyyat qovşağı
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinə komplementar olmaqla, Mərkəzi Asiya və
Avropa arasında körpü rolunu oynayacaq. Sözsüz ki, bu dəhlizin açılmasında
Rusiya və Türkiyənin də böyük iqtisadi maraqları var. Rusiya bu dəhliz
vasitəsilə Türkiyəyə çıxışını daha da asanlaşdıra bilər. Rusiya ilə Türkiyə
arasında illik ticarət dövriyyəsi 25 milyard dollardan çoxdur. Ən önəmlisi odur
ki, türkdilli ölkələrin də bu inteqrasiyaya ehtiyacı var. Türkiyə ilə birbaşa
əlaqə, bu ölkələr üçün həm də Avropaya inteqrasiya deməkdir. Proses isə asan
deyil. Bu ölkələr çox güclü şəkildə Rusiya və Çinin iqtisadi və siyasi
ekspansiyası altındadır. Bu səbəbdən də onlarla genişmiqyaslı inteqrasiya bir
qədər çətin olacaq. Lakin perspektivdə Transxəzər boru xətti layihəsinin
reallaşması mümkün ola bilər.
Bu il regionu nələr gözləyir?
Bəs Azərbaycanın da önəm verdiyi, münasibətləri orta səviyyədə olan region ölkələri buna reaksiya verəcəklərmi? Ümumiyyətlə, bu il regionu nələr gözləyir? Hansı siyasi tədbirlər və hadisələr planlaşdırılır? Bəllidir ki, ötən il Mərkəzi Asiyanın bir sıra dövlətlərində karantin adı altında sərt qaydalar tətbiq edildi. Region ölkələrində pandemiya zamanı ən çox narahatlıq doğuran hal məişət zorakılığı, eləcə də özünəqəsd, intihar hallarının pik həddə çatması oldu. Qırğızıstan növbəti inqilab yaşadı, dövlət başçısını devirdilər. Qazaxıstanda bu müddət ərzində əhəmiyyətli qanunlar qəbul edildi, Özbəkistanda isə kütləvi informasiya vasitələri üzərində nəzarət gücləndirildi. Türkmənistanda bu ildən qəzet və jurnalların rəqəmsal formata keçilməsi nəzərdə tutulur. Türkmənistan istisna olmaqla bu ölkələrdən heç biri koronavirusdan ölənlər və yoluxanların sayı barədə ətraflı və dəqiq məlumat təqdim edə bilməyib. Rəsmi Aşqabad, ümumiyyətlə, ölkədə koronavirus xəstəsinin olmadığını bəyan edib. Yalnız Qırğızıstanda iyuldan etibarən koronavirus və pnevmaniya halları ilə bağlı hadisələri birləşdirdilər. Xəstəliyə mübtəla olanların sayı mübahisələr doğurduğundan, Mərkəzi Asiyada alternativ resurslar da yarandı. Onlar pandemiya ilə bağlı öz hesablamalarını apardılar. Artıq Türkmənistan bu il koronavirusla bağlı müşavirə keçirilməsini təklif edib. Türkmən xəbər resurslarının yaydığı məlumata görə, tibb alimlərinin iştirakı ilə keçiriləcək beynəlxalq forum ilin ikinci yarısında baş tutacaq. Burada COVİD-19-la mübarizə tədbirləri, tədqiqat və layihələr müzakirə olunacaq. 2020-ci ildə olduğu kimi, bu il də pandemiya şəraitində Mərkəzi Asiyada regional görüşlərin çoxu onlayn formada keçiriləcək.
Müstəqilliyin 30 illiyinə hazırlıq
Bu il həm də Mərkəzi
Asiya respublikalarının müstəqilliklərinin 30 illiyi tamam olur. Ötən 30 il,
Qırğızıstan istisna olmaqla Mərkəzi Asiya respublikalarında prezidentlərin
uzunmüddətli idarəçilikləri və sərt rejim tətbiq etmələri ilə yadda qalıb. Bu
illər ərzində region ölkələri müstəqil siyasət yürüdə bilmədilər. Daha çox
Rusiyanın hegemonluğu altında fəaliyyət göstərdilər. Bu il regionda bir neçə
seçki keçiriləcək. Ötən il beş seçki oldu (Özbəkistan və Qazaxıstan
parlamentinə seçkilər, Tacikistanda prezident və parlament seçkiləri və
Qırğızıstanda parlament seçkiləri) və bu ildə beş seçki keçirilməsi nəzərdə
tutulub. Üç ölkədə parlament, iki ölkədə isə prezident seçkilərinin keçirilməsi
nəzərdə tutulub. Mart ayında Türkmənistan parlamentinə seçkilər keçiriləcək.
Bazar günü Qazaxıstanda parlament, Qırğızıstanda isə prezident seçkiləri
keçiriləcək. Bununla yanaşı, Qırğızıstanda yeni konstitusiyanın qəbulu nəzərdə
tutulub ki, bu da ölkənin idarəçilik sistemini dəyişməsini nəzərdə tutur.
Özbəkistanda isə qarşıdan prezident
seçkiləri gəlir. Hələ ki, siyasətçilərdən heç kim dekabrda keçiriləcək
seçkilərdə iştirak etmək istəyini ortaya qoymayıb. 2016-cı ildə İslam Kərimovun
ölümündən sonra onun səlahiyyətlərini spiker Niqmatulla Yoldaşev həyata
keçirməli idi. Lakin "təcrübəsizliyini” əsas gətirərək prezident
səlahiyyətlərini icra etməkdən imtina etdi. Nəticədə hakimiyyətə o zaman baş
nazir olan Şavkat Mirziyoyev gəldi. Seçkilərdə
88 faiz səs toplamaqla prezident kürsüsünə əyləşdi. Dərhal da ölkədə
irimiqyaslı islahatlara start verildi. Kərimov dövründə izolə edilən Özbəkistan
Mərkəzi Asiyadakı qonşuları ilə münasibətləri normallaşdırmağa başladı. Daşkənd,
xarici siyasətdə prioriteti Mərkəzi Asiya respublikaları ilə münasibətlərə
yönəltdi. Dəyişikliklər daxili siyasət, maliyyə, vergi, iqtisadiyyat və təhsili
əhatə edib. Lakin buna baxmayaraq Şavkat Mirziyoyevin
dövründə əhəmiyyətli kadr dəyişiklikləri baş vermədi. İslahatlar avtoritar xarakter
daşıyır. Prezident kürsüsünə əyləşəndə Şavkat
Mirziyoyev hakimiyyət nümayəndələrinə bildirmişdi ki, bir və yaxud iki
il ərzində ölkəni islahatlar gözləyir. Ya islahatlar keçirməlisən, ya da
getməlisən.
Qazax-rus gərginliyi davam edəcək?
Yeri gəlmişkən, ötən
il, Mərkəzi Asiyanın ən önəmli ölkəsi hesab edilən Qazaxıstan strateji
müttəfiqi Rusiya ilə müəyyən gərginlik də yaşadı. Problemi yaradan isə Rusiya
Dövlət Dumasının deputatlarının şovinist fikirləri oldu. Ötən ay Rusiya Dövlət
Dumasının iki deputatıVyaçeslav Nikonov (SSRİ xarici işlər naziri olmuş
Vyaçeslav Molotovun nəvəsi)vəYevgeni FyodorovQazaxıstanın
indiki ərazisinin "Rusiyanın hədiyyəsi” olduğunu bildirməklə iki ölkə arasında
gərginlik yaratdılar. Əslində buna bənzər bəyanatı Rusiya prezidentiVladimir
Putinhələ 2014-cü ildə vermişdi. O demişdi ki, Sovet İttifaqı 1991-ci
ildə çökənədək qazaxların heç vaxt dövlətçiliyi olmayıb. Qazaxıstanın Xarici
İşlər Nazirliyi Qazaxıstan və Rusiya arasında münasibətlərə "ciddi zərər vuran
belə təxribatçı hücumları” qətiyyətlə pisləmişdi. Qazaxıstanın bəzi müxalifət
fəalları iddia edirlər ki, Rusiya deputatları bu bəyanatları bilərəkdən,
Qazaxıstanda 10 yanvar seçkisi ərəfəsində hakim Nur-Otan partiyasının milli
birlik platformasını gücləndirmək üçün veriblər. Qazaxıstanın vətəndaş haqları
fəalları və müxalifət siyasətçiləri ölkə hakimiyyətini, siyasi qrupları seçkidə
iştirak üçün qeydə almamasını tənqid ediblər. Seçkidə iştirak üçün qeydə alınan
yeganə qrup, özünü müxalifət kimi təqdim edən Ümummilli Sosial Demokrat
Partiyası isə seçkini boykot edir. Partiya bildirir ki, Qazaxıstanın "siyasi
landşaftında eyni siyasi elitaların hegemonluğu” davam edir. Bir neçə gün
bundan öncə Qazaxıstan prezidentiQasım-Jomart Tokayeviki Rusiya
millət vəkilinin Qazaxıstanın indiki ərazisinin Rusiyadan hədiyyə edildiyinə
dair iddialarını rədd edib. O bildirib ki, belə şərhlər "təxribat” xarakteri
daşıyır və iki qonşu arasında münasibətləri korlayır. Tokayev dövlət
qəzetlərindən birində yanvarın 5-də dərc olunmuş məqaləsində yazır ki,
Qazaxıstana bu geniş ərazini kimsə kənardan hədiyyə etməyib. "Ən qiymətli olanı
müstəqillikdir” məqaləsində Toqayev yazır ki, ölkənin "təməl və birliyinin”
qorunması məqsədilə demokratik islahatlar tədricən həyata keçiriləcək.
Qazaxıstan parlamentinin aşağı palatası – Məclisə qarşıdan gələn seçkilər TokayevinNursultan
Nazarbayevi əvəzləməsindən sonra keçirilən ilk seçkidir. Nazarbayev 2019-cu
ildə istefaya getsə də, bir çox mühüm vəzifələrini saxlayıb. O, ölkənin
qüdrətli Təhlükəsizlik Şurasının başçısı və hakim Nur-Otan partiyasının
sədridir. Üstəlik, onun "Elbası” titulu Nazarbayevə məhdudiyyətsiz hakimiyyət
və toxunulmazlıq verir. Qazaxıstanda son parlament seçkisi 2016-cı ildə
keçirilib. Beləliklə, regionu bu il ciddi siyasi və iqtisadi təlatümlər
gözləyir. Mərkəzi Asiya dövlətlərinin bu təlatümlərdən necə çıxacağını proqnoz
etmək çətindir. Hər halda ümid etmək olar ki, bu dövlətlər daha çox iqtisadi
əməkdaşlığa üstünlük verməyə çalışacaqlar. Transxəzər boru xəttinin inşası, Çin
və Rusiya asılılığından qurtarmaq prioritet təşkil edəcək.
Azər NURİYEV