Məna üsyanı
Alban Berqin "Mələyin
xatirələri”ni dinləyirəm. Başdan-ayağa qanunların və qanunlar bir yana dursun,
adət etdiyimiz gözəlliklərin şərtini təşkil edən simmetriyanın alt-üst olduğu
bir dünya! "Yeni Vyana klassikləri” deyə adlandırdığımız məktəbin amansız nümunələrindən
biri! Qorxunc ifadə oldu – adət etdiyimiz gözəlliklər! Hara getdi barokkonun,
klassizmin, romantizmin üçölçülü harmoniyası?! Dördüncü ölçüyə nə zaman girdik?
Bəlkə heç biz bilmirik dördüncü ölçünün var olduğunu?! Bu dadaistlər, bu
futuristlər, bu kubistlər, bu sürrealistlər də hardan çıxdı?! Alt-üst olan iç
dünyamızın ürək bulandıran durumu gözlər önündəykən, heç də uzaq tarix olmayan
o dırnaqarası gözəlliyin həsrətini nə edək?!
Cavab biridir - o gözəllik
əlbəttə ki, dırnaqarası deyil, sadəcə şərtidir. Düşünürəm ki, bəşər
sivilizasiyasının yeni harmoniyası hələ axtarışdadır. Disharmoniya təsiri
bağışlayan avanqard incəsənətin harmoniyası, zənnimizcə, hələ tapılmayıb və
yaxud da tapılmaq üzrədir.
Ya da tam tərsinə - gözlərimiz
və qulaqlarımız alışılmış gözəlliklərdən qopa bilmir. Gözəl olan nədir? Gözəlliyin
şərtləri, ölçüləri, parametrləri nədən ibarətdir? Onun bir alqoritmi varmı? Ya
bəlkə harmoniya, ahəng, uyum dediyimiz şeylər bizim insan icadımızdır? Tanrı
icadı tamamilə başqa və bundan ölçüyəgəlməz dərəcədə daha genişdir? Şəksiz və
şübhəsiz, bu, belədir. Ancaq hər şey öz faydalılıq əmsalı ilə ölçülür. Təəssüf
ki, Tanrı da bu əmsala daxildir. İnsanlar Tanrıdan nə qədər faydalana bilirsə,
Tanrı o qədər vardır! Ancaq niyə təəssüf? Bəlkə bu, elə belə də olmalıdır? Bəlkə
həmin o faydalılıq əmsalı ehtiyacın və nəfsin yox, hesablanmış xoşbəxtlik sərhədlərinin
müəyyənliyidir? Tanrı bundan artığını vermirsə, bəlkə heç bundan artığı yoxdur?
Ancaq üsyan və axtarış əbədi
ehtiyac olduğu üçün öz oxu ətrafında fırlanıb, ancaq öz oxunun durduğu əvvəlki
nöqtəyə bir daha qayıtmayan hər şey kimi gözəllik də hərəkətli və unutqandır.
Əslində isə üsyan və axtarış ehtiyacdan çox, dialektikadır. Bəlkə ehtiyacın özü
də elə dialektikanın bir parçasıdır?
Tələb zamanın üsyanıdır!
Çünki zaman insan zəkasına möhtacdır. İnsan isə düşünüldüyü qədər kiçik və
keçici bir varlıq deyil. Mən isə bu "keçici” sözünə ayrı mənalar yükləyirəm; mənim
üsyanıma görə, keçici olmaq müvəqqəti olmaq deyil. "Müvəqqəti” sözü ərəbcədəki
"vəqt”, yəni "vaxt”, "zaman” sözü ilə eyni kökdəndir. Yəni müəyyən bir vaxt, bəlli
bir zaman içərisində bulunan hər şey müvəqqətidir. Keçicilik isə bir vaxtdan,
bir zamandan başqa bir boyuta, başqa bir aləmə keçməkdir. Çünki zaman dəyişikliyi
ilə məkan dəyişikliyi bir-biri ilə qarşılıqlı reaksiyaya girən məfhumlardır və
deməli, zaman dəyişikliyi məkanın, məkan dəyişikliyi isə zamanın təbdilinə yol
açır. Bu pəncərədən baxdığımız zaman o "müvəqqəti” kəlməsi də başqa anlamlar kəsb
edir. Belə ki, müəyyən bir vaxta, bəlli bir zamana sığan hər hansı bir nəsnə
digər vaxta, digər zamana keçid ala bilir. Nəticədə isə bütün hallar insanın əbədiyyətini
təsdiq etmiş olur.
Hər şeyin üsyanı onun
ölümdən doğan həyat şərtidir. Bəli, ölüm həyatın mayakıdır. Ölümün yolgöstərici
işığında ehtiyac adlı gəmi, bizi üsyan küləklərinin, etiraz dalğalarının müşayiətində
yeni limana çatdırır! Biz öldüyümüzü hiss etməyənə qədər ölüyük! Yalnız ölümün nuru həyata və
yeni doğuluşa səbəb ola bilər! Ölüm isə vaxtın üzərində, zamanın mühərriki ilə
hərəkət edir. Yəni zamanı gəlmədiyində, ölüm yoxdur. Ölmək üçün yaşamaq
lazımdır.
Yaranan bütün böyük və həqiqi
sənət əsərləri də öncə həyata, sonra ölümə meydan oxuyur. Həyata üsyan etməyən
heç bir zəka sahibi dahi ola bilməz! Çünki üsyan edənin əlində iki şey vardır və
ya olmalıdır; dağıtmaq və qurmaq. Ancaq nə dağıdan, nə də quran zamandan
başqası deyil. İnsan zəkası, sadəcə bu zamanı gerçəkləşdirən bir ötürücüdür.
Küləyin səsi olan dağlar, binalar, əşyalar, küləyin görüntüsü olan ağaclar,
yarpaqlar, tozlar kimi. Maddə olmasa, hərəkətin bir əhəmiyyəti olmaz. Hər şey
bir şeyə nəzərən mövcuddur - zaman zamana, məkan da məkana...
Üsyan isə ən ali, ən müqəddəs
ehtiyacdır. Üsyan etməyənlər ən təbii ehtiyaclarını ödəyə bilməyən xəstələr
kimidir ki, belə bir şey mümkün deyil. Çünki üsyan bizim zəkamızın deyil, bizim
zəkamız üsyanın məhsuludur. Üsyanın əsl qaynağı isə dediyimiz kimi, zamandır.
Zaman isə bizim hökmümüz altında deyil. Buna baxmayaraq, insan zəkası, insan
varlığı, ümumiyyətlə, materiya olmasa, zaman nəyi, kimi dəyişdirəcək? Biz
olmasaq, zaman necə işləyəcək, nə ilə işləyəcək? Bu baxımdan üsyanın mahiyyəti
elə zamanın mahiyyətidir.
Asi olmaq tarixin bütün dönəmlərində,
bu gün də qəbul edilmir və edilməyəcək. Asilik zamanı aşan bir şeydir. Əgər hər
üsyan öz dəqiq vaxtında olsaydı, o zaman üsyan olmazdı. Asiliyin bir zəka
ünsürü olduğu da elə məhz buradan anlaşılır. Heç bir dahi oturub öz zamanını
gözləməyib. Gecənin qaranlığını sabahın Günəşi aydınlatsaydı, o zaman, o, gecə
olmazdı! Üsyankar zəka sabah olmadan gecəni aydınlatmağı bacarandır! Ziddiyyətli
görünür. Əlbəttə, biz yuxarıda aydınlanmanın bir zaman məfhumu olduğunu söylədik.
Ancaq zamanı gəlməyən aydınlıq qaranlıqdırmı?! Bizcə isə gecənin aydınlığı,
sabahın Günəşindən daha işıqlıdır. Qaranlığa üsyan etməklə, zaman sürətlənmir,
zəka sürətlənir! Zəka zamanı qabaqlayır. Ancaq o zəka həmin o zaman gəlməyincə,
ehtiyaca çevrilə bilmir. Bax, dahilərin bədbəxtliyi burasındadır. Çünki əvvəldə
də söylədiyimiz kimi, zaman hesablanmış xoşbəxtlikdir!
Düşünənlərlə digərlərinin
fərqi ondadır ki, birincilər ehtiyacı əvvəlcə öz içlərində hiss edirlər. Onlar əvvəlcə
özlərinin yeni harmoniyaya möhtac olduqlarını görürlər. Əslində, düha müdhiş
bir eqodur! Şəxsiyyətin zamanla mücadiləsi şəxsiyyətin məğlubiyyətinə, zamanın
isə qələbəsinə gətirib çıxarır. Ancaq məğlub olan şəxsiyyət, qalib olan zamanın
işini görür. Düha sanki zamanın mətbəxidir. Dahilərin beyni zaman, gerçəklik
adlı ağacın köküdür. Zaman dahilərə möhtacdır. İnsan zəkası olmasa, zaman öz
sabahına nə götürəcək?! Üsyan olmasa, zamanın gələcəyi varmı?
Ancaq zəkanın adı üstündə
- üsyan! Dediyimiz kimi, heç kim və heç bir zaman üsyanı və üsyankarları həzm
etməyib. Bu paradoksun özü həyatın ən optimal mühərrikidir. Zaman sıradan
yaşamları sevir. Çünki sıradan yaşayanlar da həmin zaman üçün yaşayırlar. Onlar
bunu bilərəkdən etmirlər. Sadəcə, onların sıradışı olmaq ehtiyacı yoxdur.
Sıradışı olanlar, yəni bu ehtiyacın sahibi olanlar, dolayısı ilə zamanın sevmədikləri
də bunu bilərəkdən etmirlər. Onların buna ehtiyacı var! Dahilər yenilənməyə
möhtacdırlar. Onlar tükənmiş və tükətmiş insanlardır. Onlar bəşəriyyətin
tabağındakı hər şeyi yeyib bitiriblər! Yeni dada, yeni qoxuya, necə deyərlər,
yeni qana ehtiyac var! Adını çəkdiyimiz eqonun bir ucu da buraya bağlanır. Həyat
başqa şeydir, mövcud həyat başqa şey. Dahilərin üsyanı həyata deyil, mövcud həyatadır.
Çünki mövcudiyyətin davamı dəyişkənliklə mümkündür ki, bunun da adı həyatdır.
Mövcud olanı dəyişməyin ilk addımı isə ona üsyan etməkdir. Üsyan yox etmək
deyil, yeniləməkdir ki, zatən yox etmək mümkün deyil. Həyatın genləri bir-birinə
elə bağlıdır ki, hər şey özündən əvvəlkindən doğulur. Ancaq doğuluş, bilindiyi
üzrə, çox çətin, zorlu və ölümcül dərəcədə fədakar bir aktdır. Düzdür, doğuluş
zamanın diktəsidir, ancaq, zaman bu qədər güvəniləcək bir şey olsaydı, həmin bu
zəncirləmə reaksiya çox rahat və rəvan gedərdi. Üsyanın bir baxımdan mahiyyəti
də ölümcül və qeyri-rəvan axışın zorla, güclə, çətinliklə və ən başlıcası, istəyərək,
iradə edərək, zəka ortaya qoyaraq, gerçəkləşməsidir!
Bütün üsyanlar bir gün
mütləq yatırılır. Ancaq yatan üsyanlar bir gün mütləq oyanır. Dahilər isə iki dəfə
oyananlardır - əvvəlcə özləri, sonra isə ruhları. Onların ruhu o zaman oyanır
ki, oyanmağın zamanı gəlib çatıb. Dahilər bu baxımdan həm də zamansız
oyananlardır. Lüdviq Van Bethoven hələ indi oyanır. Daha doğrusu, ikinci dəfə
oyanır. Dahilərin birinci oyanışı heç kimi oyatmır. İkinci oyanış isə hər kəsin
oyanışı ilə, yəni zamanın tələb etdiyi oyanışla üst-üstə düşür. Zamana gücümüz
çatmadığı üçün boş yerə "dahilərə sağlığında qiymət” verməyə cəhd etməyək.
Alınmayacaq! Çünki zaman belə istəyir!
Lakin burada çox da incə
olmayan bir ayrıntı var. Məsələ burasında ki, zamansız oyanan üsyankar zəkalar
fərqli sahələri əhatə etdiyi üçün onların ictimai yükü də, sosial aqibəti də fərqlidir.
Belə ki, məsələn, cəhalətə üsyan edənlər heç bir zaman ikinci oyanışa nail
olmurlar. Çünki cahillik bəşərin ümumi və əbədi keyfiyyətidir. Ancaq elm və incəsənət
sahəsindəki üsyankarların aqibəti xeyli dərəcədə işıqlıdır. Onların özlərinə də,
öz zamanlarına da, başqalarına da başqa zamanlara da faydası daha çoxdur.
Filosofların qoyduğu problemlər heç zaman öz həllini tapmayacaq. Çünki
filosofun ehtiyacı fərdi deyil, toplumsal ehtiyacdır. Ona görə də, düz məntiqlə
baxsaq, filosof fərdi yox, toplumsal üsyan tələb edir ki, bu da mümkün deyil və
yaxud da ən yaxşı, yoxsa ən pis halda siyasi inqilab və qanlı çevrilişlərlə nəticələnir.
Karl Marks dünya proletariatının inqilabını gözləyirdi. Ancaq nə qədər dahiyanə
olsa da, bu inqilab, sadəcə riyazi hesablamalarla məhdudlaşdı. Lenin isə bu
hesabları gerçəyə çevirmədi, sadəcə qan tökdü, milyonlarla insanı zəka və zaman
baxımından yüz illərcə geriyə atdı! Niyə? Çünki, hər ikisi – birinin əlində qələm,
o birinin əlində süngü olmaqla, filosof idilər!
Elmin və incəsənətin üsyanı isə
toplumsal deyil və toplumsal hərəkətlənmələrə də möhtac deyil. Halbuki, bir
simfoniyanın kütləvi triumfu heç bir siyasi liderin və ideologiyanın kütləviliyindən
geri qalmır və əksinə, çox-çox irəli gedir. Sadəcə, dediyimiz kimi, dahiləri səhnədə
yumurta atəşinə tutanlar az bir müddət sonra onlara heykəl qoyur. Elmin və incəsənətin
siyasi fəlsəfədən üstünlüyü, ən azından bundan ibarətdir ki, alim və sənətkarlar
şübhə və nifrətlə anılmır. Onlar bəlli bir kəsimin, müəyyən bir kimsələrin
dahisi deyil. Müəyyənlik, ictimai təyinat deyilən nəsnə çox bəxtsiz, çox
talesiz bir şeydir. Tarix boyu dini, ruhani cərəyanlarla da bu, baş verib. Ən
mütərəqqi mistik cərəyanlar belə, sonunda mütləq şəkildə ictimailəşib, hətta siyasiləşib və beləliklə
də müəyyənlik, təyinat qazanıb – yəni ölüb! Çünki yerini dəyişməyən, müəyyən
edilən yeganə məkan məzardır! Diri olan isə hər yerdədir. Elm və incəsənət də
diri olduğu üçün heç kimin deyil, heç bir təyinata mənsub deyil. Qəti şəkildə əminəm
ki, musiqi bir din olsaydı, heç zaman ümumbəşəri və əbədiyaşar olmazdı. Əgər
musiqi, rəssamlıq, memarlıq, ədəbiyyat və küll halında elm özündə bir
ideologiya, təyinat və sözün məhdud mənasında hədəf daşısaydı, o zaman üsyankar
və dahi insanlar bekar qalardı! Əgər Marks ölübsə və yaxud da bu gün bəlli kəsimlər
üçün diridirsə, deməli, o, dahi deyil! Kiçik bir sənət əsərinin müəllifi isə əsl
dühadır. Çünki onun müəyyənliyə, zamana və ən əsası, dünyəvi qələbəyə ehtiyacı
yoxdur.
İnsanlara xoşbəxtlik nəsib etmək istəyi o qədər gülüncdür ki, bunun
üçün dahi yox, sadəcə, ən yaxşı halda xəstə düşüncəli xəyalpərvər olmaq yetərlidir.
Dahi, əvvəlcə özünü xoşbəxt edəndir – bitmiş bir əsərin əlyazmasını büküb, onu
müqəddəs, səmavi kitab kimi ələ almağın həzzi dünyadakı bütün yalançı xoşbəxtliklərdən
üstündür! Çünki zamanı gələndə o xoşbəxtlik bütün bəşəriyyətə epidemiya kimi
yayılacaq! Van Qoqun sarı bədbəxtliyi özündən sonra bəşəriyyəti bax belə xoşbəxt
etdi! Ancaq xəstə rəssam bunu bilmirdi, ən əsası, o, bunu istəmirdi və bu ona
lazım deyildi – yəni insanları xoşbəxt etmək, başqaları üçün yaşamaq! Pafosdur,
yalandır, riyakarlıqdır!!! Bəxş edilən xoşbəxtlik əvvəlcə doğulmalı və öz
sahibinin üzərində sınaqdan çıxmalıdır. Əks təqdirdə, o, heç kimi xoşbəxt edə
bilməz. Bəli, gün gələcək, Qustav Maleri hər kəs onun özünü eşitdiyi kimi eşidəcək!
Bax, dahilərin ikinci oyanışı budur! Mənasız, sıradışı
yaşama üsyan edən məna! Həqiqətən də heç bir məna üsyandan başqa bir şey deyil.
Mənasızlığa üsyan, zamanın yorğun və tutqun üfüqünə üsyan, vaxtın sevgilisi
olan qanunlara üsyan, nəhayət, zamanın xilaskarı olan zamansızlıq!
Yenilik zamanın tələbidir,
ancaq dahilərin gözü olmasa, zaman özü də həmin ehtiyacı ödəyə bilməyəcək. Süni
deyil bu, zorla, mexaniki güclə deyil. Bu proses nə qədər ağrılı olsa da, bir o
qədər təbii və məcburidir. Bəli, təbiilik məcburiyyətdir. Çünki təbiət özü
ixtiyari deyil, cəbri xəlq olunmuşdur!
Məna üsyanı! Ümidim hər
zaman öz mənasızlığıma olan üsyanadır! Çünki mənim mənasızlığım zamanın tələbidir!
Fəxrəddin Salim