Maya Angelou
Maya Angeleou (1928-2014)
Zəncilərin Azadlıq Hərəkatının ən fəal təmsilçilərindən sayılan qadın şair və
aktivistdir. O, ABŞ-ın Missouri əyalətinin Louis şəhərində dünyaya göz açıb. Şairin
əsl adı Marguerite Annie Johnsondur. Onun dünyaya göz açdığı yerlərdə insanların
kölə olması qanuni idi. Bu köləlik vaxt-bivaxt vətəndaş müharibələrinə səbəb
olurdu, dava-dalaş, qan-qada gündəlik həyat normalarından idi. Ata-anasını
vaxtsız itirən Maya sonralar ona bu adı verən qardaşı Bailay ilə birgə Stamps
vilayətinə köçürlər – nənəsinin yanına.
Erkən yaşda analıq statusu
qazanan şair oğlunu güzəran boğanağından qurtarmaq üçün gecə klublarında
rəqqasəlik, müğənnilik edib, hətta qabyuyan işlədiyi vaxtlar da olub. Qələmini
fərqli istiqamətlərdə "yorub”: Ssenarilər, pyeslər, hətta kulinariya kitabı da
yazıb. Bir müddət rejissorluq edib. Ömrünün
böyük bir hissəsini irqi ayrı-seçkilik yolunda mübarizəyə və qadınların
hüquqlarının qorunması məsələlərinə sərf edib. Amerikada onun şəxsiyyətinə və
yaradıcılığına həddən artıq böyük rəğbət var.
Həmin dövrdə zəncilərin
hüquqları olmadığına görə onları qoruyan da yox idi, onlar Allaha təvəkkülü
idilər. Zəncilərə təcavüz etmək, az pula, ya havayı çətin işlərdə işlətmək, bir
sözlə, ağır həyat Mayanın qəlbində uşaqlıqdan güclülərə qarşı kin-küdurət
yaratmışdı. Və beləcə cavanlıqdan onun şeirlərində ictimai məzmun, etirazçı ruh
formalşmışdı. O, gənclik illərindən səhnəyə atılıb "Miss Calypso” adlı albom da
buraxdırır. Afrika mənşəli olduğuna görə – vətəni daim onu özünə çəkirdi. Maya
irqçi Cənubi Afrika rejimi tərəfindən sürgünə göndərilən, "Birləşmiş Afrika”
siyasətinin liderlərində olan Vusumzi Maka ilə ailə qurur və Afrikaya gedir. Maka ilə Misirə yollanan Maya, ondan
ayrılandan sonra Qanaya gedir. Onun şeirlərində Afrika sevgisi sadəcə o yerlərə
cənnət nəzərində baxmaqdan ibarət deyil, xalqını, keçmişini və onlar vasitəsi
ilə daxili dünyasını tanımağa yönəlikdir.
O, zaman-zaman Amerikaya qarşı
etiraz edib: "Heç bir kommunist mənim babamı kölə etməyib, anamı zorlamayıb,
atamı linc eləməyib”. Amma bu cür
mövqeyinə baxmayaraq, Amerikada daim sevilib. Bin Kilinton 1993-cü ildə andiçmə
mərasimində onun "On the Pulse of morning” ("Səhərin nəbzində”) şeirini oxuyub.
1960-da "İ know why the caged bird sing” ("Bilirəm qəfəsdəki quş niyə mahnı
oxuyur”) kitabı çap olunub, nəşr əl-əl gəzib. Həmin kitabda uşaq vaxtı cinsi
zorakılıq yaşamasını, liseydə oxuduğu illərdə uşaq doğmasını, bir sözlə,
qaradərili olmasına görə üzləşdiyi təzyiqlər, şiddətlərlə bağlı hər şeyi
açıq-aydın qələmə alıb.
Modern ədəbiyyatın nümayəndəsi
sayılan bu şair sosial şeirlər yazaraq məşhurlaşıb. Zəncilərin azadlığı uğrunda
yazdığı çoxsaylı şeirlər böyük oxucu kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb. O,
XX əsrdə şeirləri ən çox dünya dillərinə tərcümə edilən şairlərdən sayılır.İlk şeir kitabı "Ölüb getməmiş
mənə bir stəkan soyuq su verin” adlanır. Kitab oxucular tərəfindən böyük
məhəbbətlə qarşılanıb, amma ədəbiyyatşünaslar tərəfindən tənqidlərə məruz
qalıb, "adi” yazmasını, poetiklikdən uzaq olmasını ona irad tutublar. "De görək
qanadlarım mənə necə yaraşır” adlı şeir kitabı isə onu oxuculara məhəbbət şairi
kimi tanıdıb – bu xətt onun yaradıcılığının tamam fərqli istiqaməti kimi yadda
qalıb. "Niyə mahnı oxumursan, Şaker” şeir kitabında məhəbbət melonxoniyası lap
qatılaşır. Amma "Ayağa qalxıram” kitabı ilə ictimai məzmunlu şeirlərini daha
kəskin intonasiyada davam etdirir. "Tərpənməyəcəyəm” adlı kitabı ilə də
zəncilərin hüquqları, səfil-sərgərdanların şəhər həyatı kimi məsələlərə
şeirlərində yeni poetik məna qazandırıb. Onun şeirlərini oxuculara ən çox
avtobioqrafik məzmun daşıması sevdirir, hətta onun azadlıq ruhlu şeirləri
"Amerika zəncilərinin milli marşı” adlandırırlar.
O, sadəcə şair deyildi, həm də
sözçü idi: Afrikadan Qərbə zorla gətirilən kölələrin, irqi ayrı-seçkiliyi körükləyənlərə
qarşı çıxanların, ağasının dinini qəbul etməyə məcbur olanların sözçüsü idi və
şeirlərində bu problemlərə bəs qədər yer ayırıb. Əslində, o, tarix səhnəsindən
silinmiş azad qadının ruhlarını şeirlər vasitəsi ilə özlərinə qaytarıb, belə
demək mümkündürsə Həvvadan üzü bəri güclü qadınların simvolu mövqeyindən çıxış
edib. Onun poetik ritm seçimləri, məcaz sistemləri, "həbsxana nəğmələri”
üslubundakı bəzi poeziya nümunələri özünəməxsusdur və bu indivuduallıq onun
şöhrətinə şöhrət qatıb. Onun şeirlərində həm də Amerika zəncilərinin,
narkomanların arqolarına rast gəlinir... O, bir şair kimi öz poeziyasına
fərqliliklərin zənginliyini yaşadıb.