Ölüm cismin inqilabı deməkdir

"Sevdiyim əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət adamlarının ən çox sevdikləri əsər haqqında söhbət açırıq. Budəfəki həmsöhbətimiz dəyərlıi fikir adamı Fəxrəddin Salimdir. Fəxrəddin bəyin sevdiyi əsər Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan” dramıdır.

– Hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan” əsəri sizin sevdiyiniz əsərdir?
– Mənim üçün ümumiyyətlə, ürfani mövzuda yazılan hər bir əsər gizli bir doğmalıq hissi yaradır. Hüseyn Cavid isə, mənim üçün ümumiyyətlə, doğmadır. Mən onun bütün əsərlərini ən kiçik yaşlarımdan bəri oxuyuram. Ancaq "Şeyx Sənan” mənə elə uşaqlıdan bəri ən yaxın, ən məhrəm bir dram əsəri olaraq, təsir edir və bu təsir hələ də davam etməkdədir. Düşünürəm ki, bunun sirri və gücü təkcə Cavid əfəndidə deyil. Mövzu özü yüksək dərəcədə təsəvvüfi və ürfanidir. İlk dəfə bu əfsanəni qələmə alan Dünya təsəvvüf elminin və ədəbiyyatının yaradıcılarından biri olan Şeyx Fəridəddin Əttar Nişapuri olmuşdur. Bu həmin Şeyx Əttardır ki, böyük Mövlana Cəlaləddin Rumi "Məsnəvi”də yazırıdı:
Həft şəhri-eşqra Əttar gəşt,
Ma hənuz an dər xəmi yek kuçeyim – "Əttar eşqin yeddi şəhərini gəzib bitirdi, biz isə hələ onun əyri bir dalanındayıq”.
Mövlana kimi mütəsəvvüflər heç nəyi şişirtməz və heç zaman heç kim haqqında mübaliğə etməzlər. Əgər Əttar kimi bir kainat sütunu Şeyx Sənan haqqındakı qədim əfsanəni qələmə alıbsa, deməli, burada mətləb çox dərindir.
– Əsərin bütün hissələri mənim üçün əhəmiyyətlidir. Çünki, dediyim kimi, əsərin mahiyyəti başdan-ayağa təsəvvüfi eşqin macərasından bəhs edir. Ancaq mənim üçün kulminasiya, yəni Şərqdə ifadə edildiyi kimi "övc nöqtəsi” Şeyxin canına qəsd edildiyi zaman onun alovların içindən çıxaraq söylədiyi kiçik monoloqdur:

Şeyxi məhv oldu sanmayın, zinhar,
İştə qarşındayım sevimli Xumar!
Kim ki, eşq atəşiylə oldu hədər,
Onu yandırmaz öylə atəşlər...
Əbədiyyət mənim məzarımdır,
Çünki, sultani-eşq yarımdır!!!
– Klassik irfan ədəbiyyatı eşqi ilahi ucalıqda görür. "Məhəbbətdir ən böyük din” deyən Cavid bu ideyaya nə əlavə edir?
– Əgər Cavid haqqında bir mütəfəkkir olaraq, bəhs etsək, o zaman heç nə əlavə etməyib. Ancaq şair Cavid bu ideyanı tamam yeni bir dildə, yeni bir bəlağət və üslubda tərənnüm etmişdir. Bilirsiniz, ürfani məsələ, təsəvvüf ədəbiyatı deyilən nəsnə klassik Şərq kanonikliyi əsasında yaranır. Burada yazılmamış, ancaq hərəkət edən, yerdəyişən, kuantum sayağı qanunauyğunluqlar mövcuddur. Heç şübhəsiz Cavid bütün bunlara bələd idi. O, bir Şərq mütəfəkkiri idi. Bu cəhətdən onu öz müasirləri olan heç kəslə müqayisə etmək mümkün deyildir. Ancaq, sizin də dediyiniz kimi, Hüseyn Cavidin necə deyərlər, öz ürfani missiyası var idi.
– Cavidin Sənanı bir başqadır. Onun Peyğəmbəri də, Teymuru da başqadır. Cavid həm klassik idi, həm də fenomenal bir şəkildə çağdaş idi. Həm paralel Türk ədəbiyyatı və onun təsirləri, həm klassik Şərq divan ədəbiyyatının həm ənənəvi, həm də qeyri-ənənəvi keyfiyyət daşıyıcılığı, həm XX əsrin gətirdiyi ruhani rabitə ilə material gerçəklik arasında olan və tarixin heç bir dövründə görülməyən, get-gedə dərinləşən uçurum, Qərbin mövcudiyyəti və Cavidin ümumbəşəri bilgiləri "Şeyx Sənan”ı fərqli və cavidanə edir. Lakin yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Cavidin əsərləri Şərq nəzirəçiliyinin önəmli və özünəməxsus bir parçasıdır. Hər şeydən əvvəl nəzərə almaq lazımdır ki, Cavid Şeyx Əttarı iqtibas edib. Necə ki, Füzuli, Nəvai, Dehləvi böyük Nizamini iqtibas etmişlər.
– Əvvəla, onu qeyd edim ki, bugünkü dini fanatizmin həm səviyyəsizliyi, həm də aqressiyası heç də o dövrkündən geri qalmır, əksinə, türklər demişkən "yobaz”lıqda o dövrü üstələyir. Mətləbə gəlsək, Şeyx Sənanın Qurani-Kərimi oda atması və ya siz demişkən, bu situasiyanın yaranmnası heç də zahiri bir şey deyil. Deyək ki, Cavid Qurana "qıymadı”, bəs İslam şeyxinə necə donuz otarda bildi? Onun boynuna neçə xaç asdıra bildi? Yox... bunlar zahiri mətləblər deyil. Hər şey batinidir burada. Quranın yandırılması təriqət və mərifət məqamlarına adlayan bir salikin şəriəti yandırması, ondan imtina etməsi anlamındadır. Lakin niyə yandırmadı? Mənə belə gəlir ki, nəzəri baxımdan bu, Cavid əfəndi tərəfindən seçilmiş çox incə və düzgün addımdır. Məsələ burasındadır ki, bu təsəvvüf İslam təsəvvüfüdür. Quran isə, sadəcə şəriət ərbabı, yəni əvvam üçün nazil olmayıbdır. Belə olsaydı, şəriət tərəfindən "kafir” adlandırılan böyük Hafiz Şirazi deməzdi: "Hər çe darəm, həme əz dövləti-Quran darəm” – "Mənim nəyim varsa, hamısı Quranın dövlətindədir”. Məncə, Cavid bu məqamda heç kimi, heç bir ictimai rəyi, fanatizmin üsyanını-filan nəzərə almamışdı. Hüseyn Cavid bu qədər kiçilə bilməzdi. O, məhz kitabullahın batini, yalnız aşiq və ariflər için məna kəsb edən ürfani qatını düşünərək, onu "atəşə atmadı”.
– Bunlar başqa-başqa adamlar və başqa-başqa düşüncə tərzləridir. Sənanla Xumarın intiharı irq və millət basqısından deyildi ki... Bəs Leyli ilə Məcnun niyə qovuşmadı? Yusiflə Züleyxaya illər boyu nə oldu? Yox. Bu ölüm dünyəvi həyatın gücü çatmayan, kütlə və ağılın daşıya bilməyəcəyi bir eşqdir. Burada nə Sənan var, nə Xumar! Necə ki, böyük Seyid Əzim Şirvani yazırdı:

Eşqdir əldən alan din ilə imanı, vəli,
Xəlqdən töhməti-bihudəni Sənan aparır...

Ümumiyyətlə, "Şeyx Sənan” kimi əsərləri sadəcə bir müəllifin əsəri kimi mütaliə etmək yanlışdır. Sənanı tanımaq üçün bütün Şərq müəlliflərini oxumaq lazımdır. Zira, elə bir şair, elə bir divan ədəbiyyatı nümunəsi tapmaq mümkün deyil ki, orada Sənanın, Məcnunun, Həllac Mənsurun, Züleyxanın, Vamiqin məhəbbətindən bəhs edilməsin. Ürfanın kökünü ürfanda axtarmaq gərəkdir. Qurban Səidin əsəri isə dünyəvi, bəşəri bir məhəbbətdən bəhs edir.
– Dediyim kimi, qətiyyən! Cavidin heç bir zaman belə bir dərdi olmayıb. Necə ki, özü deyirdi:
Mən fəqət hüsni-Xuda şairiyəm,
Yerə enməm də səma şairiyəm!
– Məhəbbət dini insan üçündür, insanlar üçün deyil. Bəs, sizcə, əsrlər boyu Kərəmi anlamayan kütlə, bundan belə nə anlayacaq?! Bədbəxtlik ondadır ki, bu günün gülməli millətçiliyi Kərəmi Əsliyə qovuşdurmayanlara haqq verir!
– Bunlar Cavidinm ümumbəşəri təfəkkür tərzindən, böyük düşünmək adətindən irəli gəliridi. Ancaq haqlısınız. Cavid əfəndinin Gürcüstana münasibətində ayrı bir lirik ricət mövcuddur. Hələ "Şeyx Sənan”ı yazmazdan öncə Tiflisə yaxın bir yerdə onun "Şeyx Sənan türbəsi önündə” adlı bir şeiri dərc olunmuşdu – bilmirəm, bəlkə, bu əsər dramdan öncə yazılıb. Ancaq hər halda Cavidin şimali Qafqaza romantik və semantik münasibəti çox maraqlı və cəlbedicidir.
– Bir daha qeyd edirəm ki, bu əsər ulu Şeyx Əttara iqtibasdır. Üstəlik, bu mövzu məşhur bir Şərq dastanından gəlir. Lakin qəhrəmanın məhz 30 yaşında təqdim olunması məncə, Həzrət İsanın yaşı ilə, bir də dini hədislərə əsasən, bu yaş dövrünün cənnətdəki yaş dövrü olduğu fikri ilə də bağlı ola bilər. Fəqət, mənim bu haqda başqa bir fikrim var. Belə ki, Şeyx Əttar Nişapurinin başqa bir əsəri olan "Məntiqüt-Teyr”də belə bir əhvalat nəql edilir ki, quşlar Qaf dağına qalxırlar ki, Simurğu tapsınlar. Bir neçə min quşdan sadəcə bir ovuc quş gəlib Qafın təpəsinə çıxa bilir. Lakin Simurğu tapa bilmirlər. Birdən quşlardan biri – Hop-hop quşu ayıq çıxır və deyir: "Quşlar, heç saymısınız neçə quşuq?” Bəli, sayıb görürlər ki, nə az, nə çox, 30 quş var burada. Məsələ burasındadır ki, fars dilində "si” otuz, "mürğ” isə quş deməkdir. Yəni, Simurğ adlı ayrıca bir quş yoxdur. Mənada isə, şiqlərin, ariflərin cəmi elə Allah deməkdir. Məncə, Cavid Sənana 30 yaş verməklə bu kamillik zirvəsini təmsil etmişdir.
– Cavid öz qəhrəmanlarının məhəbbətini buta kimi təsvir edir. Sizcə, Cavid bu ideyaya – buta verilməsinə inanırdı, yoxsa bu sadəcə bir bədii üsul idi?
– Yox. Buta məsələsi bir inanc kateqoriyasıdır. Üstəlik bu ürfani məsələdir və təsəvvüfdə bu əsasən, Həzrət Əli tərəfindən aşiqlərə verilən eşq badəsidir.
– Həmin o dərviş mənim bu əsərdə ən sevdiyim və bağlandığım obrazdır. O dərviş Şəms Təbrizinin prototipi kimi verilir. Sənan isə elə bil eynən Mövlanadır. O dərviş Sənana pirlik edir, onun mürşidi olur.
– Mən ədəbiyyatda və incəsənətdəki cərəyan bölgülərin, xüsusilə də, sovetlər dönəmindəki bu təsnifatlanmanın tərəfdarı deyiləm. Keçdi o dövrlər. Bu necə romantikadır ki, bu gün də yaşayır, sabah da yaşayacaq. Ancaq hanı o realist əsərlər? Hanı kolxoz, hanı pambıq, hanı komsomol poemaları?
– Mənim bu barədə fikrim bir az fərqlidir. "Şeyx Sənan” həqiqətən faciədir. Lakin bu faciə qəhrəmanların deyil, onları əbədiyyətə qədər anlamayacaq olan cəmiyyətin, insanlığın faciəsidir.
– Eşqin ilahisi, insanisi olmur. Əgər o məhəbbət eşq səviyyəsinə qalxırsa, deməli, burada təcəlla baş verib. İnsani görünən obyekt İlahini təmsil edir. Məhz təcəlla və hüluldur məhəbbəti istəkdən eşqə çıxaran qüvvət.
– Siz deyən məsələ də var. Lakin, Hüseyn Cavidin özü kimi, onun qəhrəmanının ölümü də həyat yaradan ölümdür. Necə ki, özü deyirdi:
Məncə, ölüm cismin inqilabı deməkdir...

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn