“Ölü ordunun generalı”
Balkan ədəbiyyatının
sevilən imzalarından İsmail Kadarenin yaradıcılıq yolu da, bədii üslubu da elə
həyatı kimi başdan-sona mübarizə üstündə qurulub. Bu üslub zaman-zaman onun öz
həyatı ilə birgə biz oxucuların da daxili dünyasını sarsır. Yazdıqları öz
həyatını, ideyalarını əks etdirsə də, oxucunun dünyasını da tamamlayır, durğun
duyğular arasında zəlzələ effekti yaradır. Bugün haqqında danışacağımız "Ölü
ordunun generalı” ("The general of the dead army”) romanını isə yazarın ədəbi
mübarizəsinin zirvəsi və ya meydanı adlandırsaq, qınanmarıq. Amma adını
çəkdiyimiz roman ona görə daha çox sevilib ki, yazıçı bizi qonaq etdiyi dünyada
həm yaşayır, həm yazır, həm də necə bir dünya qurmalı olduğumuzun yollarını
göstərir.
Mənbələr: "nytimes.com”, "dannyreviews”, "enotes.com”, "jstor.org”.
Müasir ədəbi tənqidçilər
düşünür ki, hər janrın öz tənqidçiləri olmalıdır. Məsələn, avtobioqrafiya
tənqidçiləri dram, şeir haqqında danışmamalıdırlar. Alban müəllif isə "Ölü
ordunun generalı”-nda dram, tarixi, bioqrafiya və s. kimi bir neçə qolu
birləşdirərək, böyük riski gözə alıb. Romanı hamının sərbəst tənqidinə təqdim
edib. Amerikalı tənqidçilər digər romanlarla müqayisədə burada Kadarenin yuxulu
müəllif təsiri bağışladığını iddia edirlər. Sujetin ləng inkişafını bir qrup
tənqidçilər hadisələrin geniş maştabda qələmə alınması ilə əlaqələndirir, digər
qrup isə Kadarenin müharibə mövzusunu uğursuz araşdırması ilə. Romanı dünya
ədəbiyyatının klassikləri ilə müqayisə edənlər isə daha sərt tənqid olunur –
çünki hekayənin ana xətti, ideyası güclü, təsirli olsa da, Kadarenin qələmindən
Ceyn Ostenin kənd zadəganlarının həyatı, Mart Tvenin palçıqlı Missisipi
təsvirləri, Servantesin Mançası çıxmayıb.
Romanda ən uğurlu təsvirlər
elə yazarın doğulub-böyüdüyü Albaniya ilə bağlıdır. Məkan təsvirləri ilə tanış
olduqca əksərən Kadareni "müharibə mövzusunu araşdırmamaqda” qınayan tənqidçilərin
iddialarını təsdiqləməkdən başqa yol qalmır. Çünki İtaliya, müharibə,
almanlarla bağlı hissələrdə tələskən və təsirsiz təsvirlər olduğu halda,
müəllif öz vətəni haqqında danışarkən uğurla çıxış edir. Bunun əksini
düşünənlər isə romanın İkinci Dünya müharibəsinə yox, həmin illərdə Şərq və
Qərb arasındakı amansız savaşların meydanı, yad orduların, müharibədən sonra
isə torpaq tacirlərinin tapdağına çevrilmiş Albaniyaya həsr olunduğu üçün bu
təsvirlərin lazımlılığı qənaətindədir. Lakin romandakı Albaniyaya turistik
obyekt kimi baxmaq mümkün deyil. Kadarenin Albaniyası keçmişin izlərini doğma
bir yara kimi qoruyub saxlayan, insanları artıq aydın gələcək naminə belə olsa,
dünəni unutmayan, itkiləri də itirdikləri bir çox şey kimi qibtə ilə yad
edənlərin vətənidir. Bəzən romanda araşdırmaçı generalın qarşılaşdıqları ilə
təəccüblənsək də, bir zamanların düşməni olmuş hərbçi ilə belə çörəyini
bölüşməyə hazır olan insanların Albaniyası oxucunu hər nüansda qərib
diyardaymış kimi hiss etdirir.
"Ölü ordunun generalı”
Kadarenin əvvəlki və sonrakı romanlarından kəskin fərqlənir. Əsərin bir başqa
üstünlüyü isə məkanların obrazlaşdırılmasıdır. Burada Qərbin diqqətini dincliyindən
başqa heç nəyi ilə çəkə bilməyəcək bir ölkənin post-müharibə dövründən
danışılır. Avropa Albaniyaya soxulur və özü ilə birgə bəlalar gətirir.
Avropanın müharibənin başlaması ilə sürətlənən eroziyaya uğramış mədəniyyəti də
ayağının tozu ilə Albaniyanın milyon illik inancını, baxışlarını, əxlaq və
azadlıq anlayışını dəyişmək məqsədi güdür. Hekayədə baş verən bəzi əhvalatların
fonunda bu xırda, lakin vacib nüanslar özü haqqında danışır.
İkinci Dünya müharibəsindən
20 il sonra baş qəhrəman General Ariosto Mussolinin fəlakət, qan və ölüm yayan
istilaları zamanı Albaniya torpaqlarında can vermiş soydaşlarının nəşlərini
tapıb, İtaliyaya gətirilməsini təşkil etmək əmri alaraq macəraya başlayır. Baş
qəhrəmanın axtardıqları həm onun soydaşları, həm də silahdaşlarıdır. Müharibə
illərində ölən qeyri-albanlar qarışıq şəkildə ölkənin yaşayış olmayan dağlıq
bölgələrində böyük bir ərazidə basdırılıblar. Yəni, generalın işi dözülməz
dərəcədə ağır və mənəvi iztirab yüklüdür. Odur ki, bu macərada ona bir keşiş də
yoldaşlıq edir. Məhz bu çətinliyə görə,
İtaliya hökuməti generala tapşırılmış bu vəzifəni "beynəlxalq şərəf” ünvanı ilə
mükafatlandıracağını açıqlayır. Generala tapşırılan ilk iş öz təhlükəsizliyinin
qayğısına qalmaq olsa da, onun öz şəxsi məqsədi vəzifəsinin öhdəsindən
layiqincə gəlmək və gözləntiləri doğrultmaqdır. Axtarışın sonrakı hissələrində
general ilk günlərdə keçirdiyi sıxıntılardan tamamilə arınır. Generalın
macərasına qazma və neylon torbalarla sümükləri toplama işlərində köməkçi
kəndli, iki dünyanın arasında gedən işlərdə yer almağa və lazım gələrsə yerli
əhali ilə "dil tapmağa” həvəsli italyan keşiş, bir nəfər alban ekspert və
texniki ləvazimat çantası "şahidlik edir”.
Macəranın əsas xətti
generalın azalmayan özgüvəni üzərində inşa edilib. Baş qəhrəman əvvəllər də bir
neçə dəfə nəş axtarışına göndərilmiş və əliboş qayıtmış alban ekspertin
lazımsız məsləhətlərinə qüsursuz tərtib edilmiş xəritələri, ölənlərin ətraflı
təsvirlərindən ibarət siyahıları, naməlum sümüklərin təyinatı aləti ilə meydan
oxuyur. Lakin təbii ki, müəllif bu özündənmüştəbeh qəhrəmanın dizini yerə
vurur. Onun əminliyi hekayə irəlilədikcə zəifləyir. Əraziyə yaxşı bələd olan
keşiş ona tez-tez əhalinin riayət etdiyi tabuları pozduğunu xatırladır. Çünki
20 ildən sonra Albaniyada əhalinin bəlkə də müharibədən ən ağır itki ilə çıxan,
hələ də özünə gələ bilməyən hissəsinin məskunlaşdığı bu yerlərdə ilk dəfə
düşmən ordunun hərbçisi peyda olub. Bu onsuz da yerli camaatın məcburi qəbul
etdiyi haldır. Rəsmilər də, keşiş də bilir ki, albanlar bu vəziyyəti qəbul
etmiş kimi görünə bilərlər, amma generalın həyatı hər an təhlükə ilə üzləşə
bilər. Keşişin albanların ruhu haqqındakı sözləri müəllifin öz xalqını nə qədər
dərindən tanıdığının sübutudur: "Albanlar üçün qan haqqı bir faciənin ağlına
gətirə biləcəyin bütün şərtlərinə əməl edir. Faciə deyəndə ağlına nə gəlirsə,
qan haqqı qalan şəxsi bunun hamısı gözləyir. Bu gördüyün adamlar dünyaya
savaşmaq, haqq almaq üçün gəliblər. Əgər sülh şəraiti hökm sürürsə, məsələn,
indiki kimi, albanlar sadəcə qışda sadəcə yem axtaran yarıölü bir ilan
kimidirlər. Onları yalnız müharibə, meydan canlandırır”.
Kadare bu sözlərlə sadəcə
başqa xalqlara mesaj vermir, baş verəcək faciənin qarşısını almaq üçün ziyalı
kimi üzərinə düşəni edir. Generala kömək edən kəndlinin üz ifadələrinin
təsvirində belə Kadare səbəb nə olursa olsun, albanların o torpaqlarda can
almış bütün xalqları düşmən kimi gördüyünü diqqətə çatdırır. Ölmüş belə
olsalar, albanların nəzərində əsgər əsgərdir. Tədricən ərazinin havası
generalı da ağuşuna alır. Kurtzun "Qaranlığın qəlbi” romanında olduğu kimi
qəhrəman üçüncü bir fövqəlqüvvənin təsiri altına düşür. Sümükləri axtararkən,
ayırarkən tabeçiliyində işləyən sadə kəndlinin iş mexanizmini, keşişin
canlandırdığı albanların ruhunu mənimsəyir. Özünü bu ordunun generalı hesab
etməyə başlayır. Ağ cizgili neylon torbalardakı sümüklərin böyük bir ordu kimi
toplandığının, bu ordunu necə idarə etdiyinin, Normandiya, Korea, Vyetnamın
fatehi olduğunun xəyalını qurur.
Onun bu işğalçı ölü
əsgərləri albanların ruhuna bürünmüşcəsinə generalı qisasa səsləyir. 20 il
sonra sanki bu sümüklər yenidən savaş istəyir. Hekayənin bu hissəsində Kadare
bircə hiylə ilə istedadını ortaya qoyur və hekayənin ana xəttinə yeni həyat
verir. General onu daxilən ələ alan duyğularla başa çıxmamış xarici bir qüvvə
ilə də sarsılır. Araşdırma zamanı bir alman generalın da alman əsgərlərinin
qalıqlarını axtardığı məlum olur. Generalın keşişlə müharibənin mənasızlığı
haqqındakı söhbətləri, mülahizələri Ariostonun daxili dünyasını daha da
qarışdırır. Qüruruna və yenilməzliyinə xələl gəlmiş kimi hiss edən general kimliyini
göstərmək üçün keşişə dəvət olunmadığı yerli toy mərasimində iştirak edəcəyini
deyir. Burada da Kadare keşişin dili ilə albanlar, ölüm və etnik fərqlər
haqqında danışır: "Ölüm mütləq mənada hörmət tələb edir”. Bu, "Ölü ordunun
generalı”nda bəlkə də bütün dünya xalqlarını bir nöqtədə cəmləşdirən unudulmaz
şüarlardan sadəcə biridir. Bütün ölənləri, yaraları və intiqam hissini heçə
sayaraq, məclisdə iştirak edən general buradan da gəldiyi kimi ayrılmır.
Soydaşlarının nəşlərini yığıb, burada yaşananları eşitdikcə intiqam hissinə
bürünən, keşişin yerli camaatı müdafiə edən mülahizələrinə müxalif çıxdıqca
öz-özlüyündə daha da alovlanan kəşfiyyatçı general toy mərasimində daha böyük,
daha dərin, daha alovlu duyğularla toqquşur. O, anbaan üzünə zillənən
baxışlarda səbəbi olmadığı qırğınların intiqamını almağa hazır insanların
nəfəsini qaynadan keçmişin soyumayan küllərini hiss edir. Romanın sonunda isə
Kadare vəzifəsini tamamlamış və kolleqası ilə axtarışları haqqında danışan
içkili generalın dili ilə danışır. Onun Albaniyada təkcə missiyası yox, eyni
zamanda protaqonist kimliyi də bitib.
Roman təbii ki, başdan-sona
generalın meyit axtarışlarından ibarət deyil. Müəllifi dünya ədəbiyyatına
tanıtdıran romanın əsas cəhəti onun bəşəri olmasıdır. Ölüm, müharibə, faciə,
xəyanət və təbii ki, bütün həyati hadisələrin fonunda yaşanan məhəbbət
macəraları haqqında bəşəriyyətin yekdil arzuları bu romanda ayrı-ayrı
qəhrəmanların dili ilə səsləndirilib. Ölümdən xilas olmaq üçün gizləndiyi
dəyirmançının qızına vurulan italyan əsgərin həyatı, generalı narahat edən
keşiş və ölmüş italyan hərbçinin dul arvadı arasındakı intim münasibət, alban
kəndlinin yerli əhalinin adətləri haqqında danışdıqları romanın əsas xəttini
rəngləndirən köməkçi hekayələrdir.
Hazırlayan və ingilis
dilindən tərcümə edən: Elcan Salmanqızı
Əsas mətnin müəllifi:
Riçard Eder, "Simon&Schuster” nəşriyyatının redaktoruMənbələr: "nytimes.com”, "dannyreviews”, "enotes.com”, "jstor.org”.