Kurtuba camisi haqqında iki əsər

Kurtuba Camisi İspaniyanın Kordova şəhərində yerləşən "məscid” sözünün ispan dilinə uyğunlaşdırılması ilə Mezquita adını daşıyan, sonradan kilsəyə çevrilmiş əzəmətli bir camidir. Əndəlus mədəniyyətinin nadir nümunələrindən olan cami 784-cı ildə ildə Əndəlus Əməvi dövlətininqurucusuI Əbdürrəhman (731-788) tərəfindən Vadil-Kəbir nəhri kənarında tikilməyə başlamışdır. İnşası 10 il ərzində tamamlanan caminin üzərində müxtəlif zamanlarda işlər görüldüyü üçün onun hazırkı şəkli 205 illik fəaliyyətin nəticəsi kimi ortaya çıxmışdır. Həcmi, memarlığı, fərqli özəllikləri ilə cami islam dünyasında ən önəmli abidələrdən biri olmuş, tikintisində ərəb və digər Şərq ölkələrindən gətirilən qiymətli məhsullar və daşlar istifadə edilmişdir. Türkiyəli yazar Muhsin Kadıoğlu Kordova haqqındakı kitabında (Kordoba Gezi Rehberi, 2018) yazır ki, "ölçüləri baxımından islam aləmində "görəni sevindirən” anlamında "Samerra” adını daşıyan Bağdadın Ulu Cami (240 x 156 m) və Əbu Dülef camisindən sonra üçüncü sırada dayandığı iddia edilir. Memarlığı və abidə təsiri etibarilə ilə savadlı və zəngin bir toplumun güclü hökmdarlarının ehtişamını nümayiş etdirmək üçün tikildiyini göstərməkdədir”.
Kurtuba camisi dünyada ən çok sütunu olan məbəd kimi tanınır. Burada qranit və qiymətli daşlardan 860 sütun tikilmiş, lakin sonralar cami katedrala çevrildiyi zaman bəzi dəyişikliklərlə yanaşı, 63 sütun da götürülmüşdür.
Hal-hazırda Kurtuba camisi Kordova Katolik Katedralı kimi fəaliyyət göstərir və 1236-cı ildə Kordova Kastiliya kralı III Ferdinand tərəfindən ələ keçirildikdən sonra cami katedrala çevrilmişdir. Lakin caminin islami özəllikləri özünü mühafizə etməkdədir. Çünki M.Kadıoğlunun da dediyi kimi, "binanın döşəmə planı islamın ilk dövrlərindən etibarən inşa edilmiş ən qədim camilərlə eynidir”. Lakin bu dövrdən sonra camiyə xristianlığa aid bir çox özəlliklər də əlavə edilmişdir. "Ən bəlli dəyişiklik geniş binanın ortasında bir Renasans katedralı havasının yaradılmasıdır” deyən M.Kadıoğlu çox haqlıdır.

Möhtəşəm xəlifələr tərəfindən
Mədəb Allahın şərəfinə tikilmişdi.
Ancaq zamanın axışı sisli
Dünyanı çox dəyişdi.
Azan səsi yayılan
Yüksək minarədən,
Xristianlığın səs yox
Axmaq zəngi yayılır.

Heyne divarlarından peyğəmbərin sözləri ucalan məbədin ağılsız monarxların səslərinə dəyişdiyini təəssüf hissi ilə təsvir edir.
Kurtuba camisini ziyarət edən şairlərdən biri də Pakistanın mütəfəkkir şairi Məhəmməd İqbal (1877-1938) olmuşdur. Şairin "Kurtuba camisi” şeirinə eyni adlı nəzirə yazan Muhsin Kadıoğlu Kordova haqqındakı kitabında onu da xüsusi xatırlatmışdır: "Pakistanın milli şairi və filosofu Məhəmməd İqbal Kurtuba camisini (Mezquitta) ziyarət etdi. İspaniyanın səlahiyyətli şəxslərindən tarixi bir cami olan katedralda azan oxunmasına izn verilməsini istədi. Kurtuba camisinin oyatdığı dərin təsiri "Kurtuba camisi” adlı şeirində dilə gətirdi. Məhəmməd İqbal Kurtuba camisini islamın kültür simvolu kimi dəyərləndirmişdir”.
M.İqbalın "Kurtuba camisi” şeirində qoyduğu məsələlər bir çox mövzunu əhatə edir. Şair həm eşq fəlsəfəsi, zaman anlayışını şərh edir, həm də Avropanın siyasi həyatı və ondan doğan problemlərə münasibət göstərir.
M.İqbal şeirin əvvəlində bütün əsərlərində olduğu kimi ilahi əzəməti vəsf edir. Kurtuba camisindən bəhs etmədən öncə ifadə etdiyi bu misralarda işlətdiyi sözlərin mövzu ilə birbaşa əlaqəsi vardır. Şair islamın yüksəliş mərhələsi və çöküşü kimi dəyərləndirdiyi Kurtuba camisini şeirin əvvəlində verdiyi gecə və gündüz sözləri ilə simvollaşdırmışdır:

Gecə ilə gündüz zənciri hadisələrin görünüş tablosudur,
Gecə ilə gündüz zənciri həyat və ölümün əslidir.

Gecə ilə gündüz zənciri iki rəngli ipək ipliyidir sanki
Bunlardan hörər zati-ilahi öz sifətlərinin əlbisəsini.

Əzəl sazının tellərindən çıxan fəryaddır gecə ilə gündüz zənciri
Bunlarla yaradır Allah təala zil və bəm pərdələrini.

Bu məni də səni də kontrol etməkdir,
Gecə və günüz zənciri kainatın sərrafıdır.


Məlumdur ki, ilahi sifətlər zati və feli olmaqla iki hissəyə ayrılır. Zati sifətlər Allahın qüdrətini ifadə edir və zaman və məkan asılılığından uzaqdır. "Quran”ın "əl-Həşr” surəsinin 24-cü ayəsində deyildiyi kimi: "Ən gözəl adlar (əsmayi-hüsna) ancaq ona məxsusdur”. M.İqbal da Allahın qüdrəti ilə yaratdığı gecə və gündüzü onun əzəmətindən bir nişanə kimi dəyərləndirir və insanları ibrət aynasına baxmağa dəvət edir.
M.İqbal Kurtuba camisi timsalında ölümlü həyatda hər şeyin fani olduğunu, zati-ilahidən başqa insan əli ilə yaradılan bütün sənət əsərlərinin bir gün fani dünyada məhf olacağını izhar edir:
Yoxdur, yox, dünya işlərinin daimiliyi

Hər şeyin önü də, sonu da, zahiri də, batini də fanidir,
Yaradılan əski də olsa, yeni də olsa, son mənzili yenə fanilikdir.

Buna rəğmən, Allah dostlarının əsəri olan əşyada,
Bir ölümsüzlük, bir əbədilik var sanki!

Bu məqamda İqbal ilahi eşq ilə yaradılmış və "Allah dostları” adlandırdığı aşiqlərin əbədiliyinə, eşqin qüdrətinə diqqəti yönəldir:

Allah dostlarının hər işinin kamiliyə çatması eşqdəndir.
Eşq həyatın özüdür, ölüm ona haramdır.

Dünyanın çox müxtəlif ölkələrində türk və müsəlman izlərini araşdıran və çoxsaylı əsərlərində təqdim edən Muhsin Kadıoğlu da 2017-ci ildə Kurtuba camisini ziyarət etmiş və İqbalın şeirinə nəzirə yazmışdır.
Muhsin Kadıoğlu İqbalın "Allah dostları” kimi adlandırdığı insanları "Tanrı aşiqləri” kimi ifadə edir, onların ölümsüzlüyünə, Tanrının yaratdıqlarının əbədiliyinə işarə edir:

Ölməz, sönməz və solmaz yaratdıqları
Yoxdur ölümsüzlük istəsə də, Tanrı aşiqlərinin!

İqbal fani dünyada hər şeyin məhf olacağını, zamanın gedişində faniliyə uğrayacağını, yalnız eşqin gücünü İlahidən aldığı üçün ölümsüzlüyünü söyləyir:

Gərçi zamanın axışı çox sürətlidir, hər şeyi silib götürməkdədir;
Amma eşqin özü digər selləri durduran böyük bir seldir.

M.Kadıoğlu da eyni ideyadan çıxış edərək zamana əyilməyən eşqi bir selə bənzədir, insan və zamanın ilahi eşqin gücü qarşısında zəif olduğunu bəyan edir:

Axar su, zaman və insan; lakin silə bilməz əsla keçmişi
Heç bir sel durdurmaz seli, artar daim dağıdıçı təsiri.

İqbala görə ilahi eşq tam dərkolunmazdır. O real zamanın sərhədlərindən daha geniş, insan idrakının məhdudiyyətlərindən daha dərindir:

Eşq təqvimində keçib gedən əsrlərdən,
Başqa zaman məhfumları da vardır adı olmayan!

M.Kadıoğlu bu fikri özünəməxsus şəkildə ifadə edərək zaman və məkan xaricindəki sevginin müjdəsini verir:

Var əlbəttə, başqa bir zaman və başqa bir məkan
Və var daha böyük bir eşq sevginin qısqandığından.

İqbal Allaha, peyğəmbərə olan eşqi vəsf edir. Şairə görə, torpaqdan yaradılan insan Allahın ona sevərək verdiyi ilahi ruhu ilə canlıdır, insan bu ruhu daşıdğı üçün maddilikdən keçib ilahi məqama yaxınlaşa bilir:

Eşq Cəbrailin nəfəsi, eşq Mustafanın qəlbidir,
Eşq Allahın kəlamı, eşq Allahın Peyğəmbəridir!

Torpaqdan olan insan eşqin cazibəsindən canlıdır,
Eşq qatqısız bir şərab, eşq comərd bir şərab bardağıdır!

Həyat sazından gələn nəğmə eşq mizrabının vuruşundandır,
Həyatın nuru-səadəti eşqdən, atəşi-aləmi yenə eşqdəndir.

Burada M.İqbal "Quran”ın "Ali-İmran” surəsinin 59-cu ayəsində insanın torpaqdan yaradılığı məsələsinə də toxunur. Ayədə deyilir: Allah onu (Adəmi) torpaqdan yaratdı. Sonra ona "(Bəşər) ol” – dedi, o da oldu”.
M.Kadıoğlu Tanrıya və peyğəmbərə olan sevgi arasında fərqi daha çox qabardır, Tanrıya duyulanı eşq, peyğəmbərə duyulanı sevgi adlandırır. Şair də İqbal kimi eşqi həyatın nuru kimi dəyərləndirir, Tanrı eşqindən bir zərrə daşıyan insanı xoşbəxt ölümə nəsib bilir:

Yalnız Tanrıya duyulur eşq, peyğəmbərə sevgi
Peyğəmbərə də aşiqsənsə, hardadır Tanrının fərqi?

Varsa eşqin, vardır həyatın mənası əzəldə və əbəddə
Ölürsəm, gözüm açıq getmərəm, qovuşarsam son nəfəsdə.


Sonra Kurtuba camisinə müraciət edən M.İqbal onun varlığının eşqdən yoğrulduğu üçün fani olmadığını, hər bir sənət əsərinin ilahi eşq ilə canlılıq qazandığnı söyləyir:

Ey Kurtuba camisi, sənin varlığın eşqdəndir.
Eşq büsbütün davamlılıqdır, onda fanilik yoxdur.

Rəng ya da daş kərpic, saz ya da kəlimə və səs olsun, hamısı bir,
Sənətin möcüzəsi ciyər qanından meydana gəlməsidir!

Ciyər qanıyla daş sütunları könül olur,
Ciyər qanından səs yanğı, neşə və nəğmə olur.

M.Kadıoğlu şeirin əvvəlində eşqi əbədi bir selə bənzətdiyi üçün, Kurtuba camisinə müraciət edərkən də onun hər sütununda, daşında bir tarixin yazıldığını söyləyərək zamanın gərdişinə dayanıqlı olduğuna diqqəti çəkir:

Ey Kurtuba camisi! Sənsən əsrləri dələrək fışqıran
Hər sütununda bir başqa hekayən var, hayqıran.

Var hər daşında bir sənətkarın məharətli əlinin izi
İlmək ilmək işlənmiş gəlinliyin bəyaz örtüsü kimi.

M.İqbal Kurtuba camisin əzəmətinə, böyüklüyünə, onu ziyarət edənlərə verdiyi hüzura qarşı qəlbinin yanğısını və həyacanını qoyur. Çünki zamanında müsəlmanların ibadət məkanı olan bu məbəddən daha azan səsinin yüksəlişinə izn verilməyir. Şair duyğularını belə ifadə edir:

Ey Kurtuba! Fəzan könül açan, sirrin sinə dağlayandır,
Səndən könüllərə hüzur, məndən də həyacan və yanğı vardır.

M.Kadıoğlu bu misralardan ilham alaraq, Kordovanın əski islam dünyasına nəzər yetirir, Əndəlus mədəniyyətinin İnb Rüşd kimi görkəmli nümayəndəsinin timsalında yüksək inkişafına diqqəti çəkir və dövranın dəyişikliklərinin göz yaşlarına səbəb olduğunu poetik şəkildə əks etdirir:

Ey Kurtuba camisi! Kimlər gözyaşı tökmədi ki, mehrabında?
İbn Rüşd üçün ağlayır hər gecə Maymonid və Seneka.

Məlum olduğu kimi, İbn Rüşd (1126-1198) müsəlman İspaniyası dönəmində Kordovada doğulmüş və ömrünün mühüm bir qismini burada keçirmiş ərəb filosofu və təbibidir. Dövrünün ən böyük yəhudi ilahiyyatçısı kimi tanınan Maymonid (1138-1204) də Kordovada anadan olmuş və onun fəlsəfi fikirlərinə Aristotel, İbn Sina, Fərabi və Qəzzali ilə yanaşı, İbn Rüşdün də mühüm təsiri olmuşdur. Lutsius Anneus Seneka isə Roma stoisizminin ən görkəmli nümayəndəsi, şair və dövlət xadimi olmuşdur. Kordovada doğulan mütəfəkkir eraların qovuşağında yaşamışdır. Müəllif müxtəlif din və mədəniyyətlərin qovuşduğu, zaman - zaman birlikdə yaşadığı və birinin digərini əvəz etdiyi şəhərin simasını ifadə edən Kurtuba camisində islam dönəminə olan həsrəti Maymonid və Senekanın İbn Rüşd üçün göz yaşları tökməsi kimi mənalı şəkildə ifadə etmişdir.

M.İqbal ilahi eşqin məbədinin yalnız imanlı insanlara açıq olduğunu dilə gətirir:

Hindli bir kafirəm, eşqimə və cazibəmə bax mənim,
Salam və salavata durmuşdur qəlbim və dilim!

Eşq dilimdədir mənim, eşq üflədiyim neyimdir mənim,
"Allah hu” nəğməsi qanımda, damarımdadır mənim.
M.Kadıoğlu da eyni duyğunu paylaşır:

Görərsə səni, bir kafir gəlir o an imana əzəmətindən
Mən isə yollayıram Fatihə, salavat və salam.

M.İqbal Kurtuba camisinin gözəlliyini də vəsf edir. Şair caminin əzəmətini, bənzərsiz sütunlarını, mehrab və minarəsini, memarlığının orjinallığı və əsrarəngizliyini təsvir edir:

Ey Kurtuba! Gözəlliyin və əzəmətin qəhrəman bir insanın əlamətidir,
Sən gözəl və əzəmətlisən, səni yaradan da gözəl və əzəmətlidir.

Sənin memarın əbədi, sütunların saysızdır,
Sanki Şam yaylasında xurma ormanı kimidir.

Sənin dam və qapına Sina çölünün işığı vurmuşdur sanki,
Yüksək və gözəl minarən Cəbrailin təcəlli yeridir sanki.

Məlumdur ki, Sina çölü Aralıq dənizi və Qırmızı dənizlə çevrələnmiş, böyük dağlar və geniş səhralardan ibarətdir. Çölə həyat verən Nil çayı Şərq və Qərb qollarıyla geniş bir ərazidən keçərək Aralıq dənizinə tökülür. Sina çölündə gündüz temperatur 40-50 dərəcəyə qədər yüksəlir. Burada M.İqbal Kurtuba camisinin gözəllik və əzəmətindən bəhs edərkən, onun dam örtüyü və minarəsini təsvir edərkən, qeyd etdiyimiz kimi, onun inşasında ərəb ölkələrindən gətirilmiş inşaat materiallarına da diqqət yetirmiş, günəşli çölün işığından caminin də pay aldığını poetik şəkildə ifadə etmişdir. Digər tətəfdən, islama görə, Cəbrail peyğəmbərlərə vəhy gətirən, Allahın hökmlərini bildirən mələkdir. İqbal Kurtuba camisinin minarəsini Cəbrailin təcəlli yeri olduğunu yazmaqla katedrala çevrilsə də, caminin Allahın evi kimi dəyərləndirmişdir.
M.Kadıoğlu da Kurtuba camisinin həm memarlıq qüdrətini təsvir edir, həm də hər daşında, divarında, sütununda bir tarixi hadisənin yaşadığını söyləyir:

Ey Kurtuba camisi! Sən görmədən sevdiyim eşqimsən mənim
Nə möhtəşəm əzəmətin, əlamətin və qibtəedici əsalətin

Rəqəmlərlə rəqs edir, sanki, bənzərsiz sütunların
Qızıldan bəyaza, bəyazdan qızıla bərq vurur işıqların

Şaqıldayır qılınclar, bir savaş meydanına dalıram sanki,
Halal olsun axan qanım İslama, iman dolu ürəklərlə kürək-kürəyə.

M.İqbal Kurtuba camisini "Allahın dostlarının” Kəbəsi hesab edir, məbədin katedrala çevrilməsinə baxmayaraq, İspaniyaya müsəlman saflığı gətirdiyi Əndəlus mədəniyyətinin bir incisi kimi hesab edərək həmin düşüncənin indi də mühafizə olunduğunu xüsusi vurğulayır:

Allah dostlarının əli, Allahın əlidir;
İş bacarır, iş görər, həll edər və qalib gələr.

Ey Kurtuba camisi! Sənət aşiqlərinin Kəbəsi, İslamın əzəmətisən,
Əndəlus torpağı hərəm mərtəbəsinə çıxmışdır varlığınla sənin!

Burada M.İqbal "Quran”ın "əl-Ənfal” surəsinin 17-ci ayəsinə də istiand etmişdir. Ayədə deyilir: "(Ey möminlər! Bədrdə) onları (kafirləri) siz öldürmədiniz, Allah öldürdü. (Ya Peyğəmbərim! Düşmənlərin gözünə bir ovuc torpaq) atdığın zaman sən atmadın, Allah atdı. Allah bununla möminləri yaxşı bir imtahandan keçirtdi”.
M.Kadıoğlu da müsəlmanların bir neçə dəfə Kurtuba camisində ibadət etməyə izn istədikləri halda rədd edildiyinə işarə edərək, bu dilləyin nə zamansa həyata keçiriləcəyinə ümidini ifadə edir:

Sən ki hərəmiydin bir zamanlar imanlı qəhrəman ürəklərin
Çalışmaq və başarmaqla gerçəkləşir Haqq qatında diləklərin.

M.İqbal Kordovada, İspaniyada, Əndəlus mədəniyyətinin hökm sürdüyü torpaqlarda islam mədəniyyətinin, müsəlman insanın izlərinin qaldığını söyləyir:

Bu gün belə ispanlar qanlarının təzələdiyindəndir ki
Xoş könüllü, şirin hərəkətli, açıq və saf insanlardır.

Bu gün belə o məmləkətdə ahu gözlülər çoxdur,
Və gözlərin oxları bu gün də tam ürəklərə toxunur!

Əndəlusun havasında hələ də Yəmənin qorxusu var,
Onun nəğmələrində hələ də Hicaz ahəngi var!

M.Kadıoğlu bu misralardakı fikirləri bir beytdə ümumiləşdirir:

Bir ispan gözəli qanında az ya çox Amaziy qanı,
Əndəlusdə rəqs, Yəməndə qəhvə qoxusu və Hicaz sədası.

Ey Kurtuba! Ulduzlara görə sənin zəminin göy qübə kimidir,
Minlərcə ah ki, əsrlərdir sənin fəzan azansız gözləməkdədir.

İslamı təkrar bura gətirəcək eşqin tufan kimi ordusu sərt canlı,
Hansı döngədədir, hansı məkandadır, harda qaldı?

Ey Kurtuba! Oxuyur azanını hər gecə səsizcə minarəndə ulduzlar
Gələcək bir gün, bir könül ordusu! Bir-bir toplanır qonaqlar!

Sən ki, azansız Leylasız Məcnun, Şirinsiz Xosrov kimisən!
Sularında islanmaq və dəstəmaz almaq hər gün Kəbir nehrinin.

M.İqbal Almaniya, İtaliya və Fransadakı inqilab və islahatlara diqqəti cəlb edir, müsəlman cəmiyyətində baş verməsi gərəkən islahatların labüdlüyünü əsaslandırır. İqbal millətləri öz müqəddaratı uğrunda mübarizəyə atılmağa, haqqı uğrunda savaşmağa çağırır. İqbal sözlərini pərdəli söylədiyini, pərdəni qaldırarsa, Avropanın müstəmləkəçi üzünü daha aydın göstərəcəyin söyləyir. Şair düşüncələrində gələcəyə inamını da ifadə edir:

Ey Kurtubanın önündən axıb gedən Kəbir irmağı, kənarında sənin,
İqbal deyə biri oturmuş, röyasını görməkdədir bir başqa dövrün.

İçində inqilab olmayan həyat ölüm deməkdir,
Millətlərin həyatı inqilab çırpıntılarını gərəkdirir.

M.Kadıoğlu şairin həmin fikirlərini son misraları ilə ümumiləşdirir:

Olmadan rüzgar devrilməz çinar, bu son sözüdür Muhsinin
Həyat və ölüm, şəfqət və zülm, ayrılmaz əkizidir ömrümüzün.

M.İqbalın "Kurtuba camisi” şeiri sadəcə bir məbəddən aldığı təəssüratlarının poetik ifadəsi deyil. Burada şair müsəlman sivilizasiyasının keçmiş qüdrətinin bir örnəyini təqdim etməklə dünyanın, Şərq və Qərbin, islam və xristianlığın ziddiyyətlərini ortaya qoyur. Şair müxtəlif milli-mənəvi və dini özəllikləri əks etdirən caminin bir birlik məkanı, yaradana ibadətin ilahi eşqə söykənən məbədi ola biləcəyinin, ziddiyyətlərin ortadan qalxa biləcəyinin mümkünlüyünü ifadə edir. M.Kadıoğlu da onilliklər sonra Kurtuba camisinə ziyarətinin təsirini, islam izlərini araşdırdığı məbədin təəssüratlarını Pakistan şairinin şeirinə nəzirə kimi səsləndirir, zamanın iki fərqli qütbündə dəyişən və dəyişməyən məqamlara üz tutur.

Bəsirə Əzizəli