Kukla sənətində radikalizm
Tarix
boyu kukla teatrlarında, bir qayda olaraq, müharibə dönəmində özündə inqilabi
elementlər əks etdirən tamaşalara rast gəlirik. Cəmiyyət
kukla obrazlarında özünün kəskin mövqeli xarakterini müşahidə ediridi.
Kuklaların bu cür siyasi rolu ilk olaraq XVII əsrdən başlayır. İngiltərədə
İtalyan kukla obrazı Pulçinellodan təsirlənərək yaradılan Panç müharibə yaşayan
bir ölkədə tezliklə xalq sevgisini qazanmışdı.
1643-cü
ildə İngiltərə hakimiyyəti inqilabi propoqandaların yayılmasından təşvişə düşərək,
teatrların bağlanması haqqında əmr vermişdi.
Kukla sənəti bu zaman aktyorların işsiz qalmasından və teatr
yasaqlarından qurtulmaq vasitəsi kimi meydana çıxmışdı. İlk başlarda buna qarşı
tədbir görülməsə də, Panç obrazının meydana gəlişi hakim dairələrdə narahatlıq
doğururdu. George Speight "Panç və Cudi: bir tarix” adlı kitabında Pançın məhvedici
xarakterə sahib kloun olduğunu qeyd edirdi. O yepiskopa və krala cavab qaytaran,
hər kəsi ələ salmaq səlahiyyətinə malik təlxək idi. Panç əvvəlcə marionet, daha
sonra əlcək kukla kimi nümayiş olunurdu.
XVIII
əsrin sonunda isə Fransada bu xarakterə Ginyol adı ilə rast gəlirik. Tədqiqatçılar
Ginyol tamaşalarının cəmiyyətin içindən doğan, xalqa yaxın ünsürlərlə zəngin
olduğunu vurğulayır. Burada tamaşalar sərt siyasi məzmunlu dialoqlarla müşayət
olunurdu. Bu tamaşalar inqilabın qaynar bölgəsi olan Lionda tez-tez qalmaqalla
nəticələnirdi. Yoxsul mədənçi və toxucuların iştirak etdiyi kütləvi ixtişaşdan
sonra Ginyol tamaşaları dövlətin nəzarəti altına alındı, artıq kukla tamaşaları
ilə məşhurlaşan Lionda kuklaçılar tamaşaçılardan uzaq düşdülər. Bu tamaşalar
XVIII əsrin sonları qadağan olundu və XIX əsrin ortalarına qədər tamaşaların mətnləri
də məhv edildi.
İlk
gündən etibarən radikal kuklaçılıq cinayət əməli kimi qəbul olunurdu. Həm
İngiltərədə, həm də Fransada kuklaçı aktyorlara lisenziya verilməməsi onları
acınacaqlı durumda qoymuşdu. Artıq səyyar kuklaçılar insanlar tərəfindən şübhə
ilə qarşılanır və cinayətkar əməlləri
yaymaqda ittiham olunurdular.
XIX
əsrdə isə radikal teatr ənənəsini dövrün ən məşhur nümayəndələrindən olan
anarxist Alfred Jarri davam etdirirdi. Gənclik illərindən kukla teatrına maraq
göstərən Alfred Jarri burjuaziyanın bayağılığına kəskin reaksiyası ilə
seçilirdi. Onun Ren liseyində yoldaşları ilə birgə yazdığı, daha sonralar düzəliş
edərək öz adından nəşr etdirdiyi "Kral Ubyu” pyesi Avropa teatr tarixində
avanqardın başlanğıcı hesab olunur. 1896-cı ildə Evr teatrında tamaşanın
premyerası keçirildi. Tamaşada Firmen Jemye ilə yanaşı kukla obrazları da yer alırdı.
Qalmaqalla nəticələnən "Kral Ubyu” XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Alfred
Jarrinin avanqardın atası adlandırılmasına səbəb oldu.
XX əsrdə isə Vyetnam müharibəsinə
etirazını bildirən Piter Şuman radikal mövqeli yeni teatrın əsasını qoyur. O,
ilk əvvəl Vyetnamda inqilabi çıxışların aktiv iştirakçısı olsa da, daha sonra əlində
plakat bütün şəhəri dolaşmaq əvəzinə, bunu daha effektiv üsul vasitə olan küçə
şousu ilə göstərməyin tərəfdarı kimi çıxış edir. Bu baxımdan antimilitarist mövzulu
tamaşaların müəllifi olur, Şounun qəhrəmanı qismində nəhəngliyi ilə diqqət çəkən,
protesto sərgiləyən marionetlər yaradır.
Amerikada 1963–cü ildə yaranmış "Çörək və
Marionet” teatrı dünya miqyasında yetərincə tanınmasa da, Amerikanın siyasi həyatında
çox önəmli yer tuturdu. Amerikan rəssam, heykəltaraş və rejissoru Piter Şumanın
"kasıb incəsənət” axtarışı bu teatrın meydana gəlməsi ilə nəticələnmişdi. Teatrın
adının seçilməsi təsadüfi olmayıb Şumanın məqsədinə xidmət edirdi. O, deyirdi:
"İncəsənət - çörəkdir. İncəsənət hər kəs üçün çörək qədər gərəkli olmalıdır”.
Çörək sözü burada simvolik əhəmiyyət daşımaqla yanaşı, həm də praktikada tətbiq
olunurdu. Tamaşaların sonunda tamaşaçılara çovdar çörəyi paylanırdı.
Teatrın
ilkin məqsədi siyasi hadisələrə öz etirazını fərqli şəkildə ifadə etmək olsa
da, zamanla əyləncəvi xarakter üstünlük təşkil etdi. 1998-ci ildə isə tamaşa
zamanı bir nəfərin ölümü ilə nəticələnən hadisədən sonra hökumət pulsuz
tamaşaların göstərilməsinə qadağa qoydu. Hazırda bu teatrın ev muzeyi fəaliyyət
göstərir.