Klassik irsimizin bənzərsiz tədqiqatçısı
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının dərin
bilicisi, yorulmaz tədqiqatçı, tərcüməçi, pedaqoq, ədəbiyyatşünas alim,
unudulmaz insan Əzizağa Məmmədov barəsində düşünəndə özümü pak və saf bir dünyada hiss edirəm. Sevinirəm ki,
bu böyük şəxsiyyəti tanıyırdım. Qürur duyuram ki, kitab rəfimdə onun mənə
avtoqrafla bağışladığı kitablar var. Sovet dövründə klassik ədəbiyyatın tədqiqi
ilə məşğul olmaq, başladığın çətin araşdırmanı axıracan davan etdirməyi
bacarmaq, repressiyaların qol-qanadını qırmasına rəğmən, geri çəkilməmək, millətin
dərin qatlardakı, bəzən də gizlədilmiş, qəsdən başqalarının adlarına çıxarılmış
bədiilik tarixinə - həqiqətə güzgü tutmaq əsil fədakarlıq, vətənsevərlik
deyilmi?
Repressiyaların qarşısına şah babamızın söz
qılıncını çıxardıb
Əzizağa
Məmmədovun adı çəkiləndə gözlərimin önündə onun nurlu sifəti, düşüncəli
baxışları canlansa da, qulaqlarıma qılınc səsi, döyüş meydanlarındakı at kişnərtiləri
və bir də şah babamız Xətainin harayı gəlir:
Şah Xətai,
sənin dərdin deşilməz,
Dərdi
olmayanlar dərdə tuş gəlməz,
Mürşidsiz, rəhbərsiz
yollar açılmaz,
Mürşid ətəyində
əlin varmıdır?
Niyə məhz
Xətainin misralarını yada saldım? Çünki Əzizağa müəllim ömrünü məhz Xətaini
damcı-damcı araşdırmağa həsr edərək, nəhəng tədqiqatlara imza atıb. Repressiyaların
xəncərinin qarşısına şah babamızın söz qılıncını məharətlə çıxarda bilib.
Doğrudur, bu cür "döyüş” ona asan başa gəlməyib. Sıxıntı çəkdiyi, maneələrlə
üzləşdiyi günlər də olub. Bütün bunlar da yavaş-yavaş onun ömrünü mişarlasa da,
qazanan ədəbiyyatımız, tariximiz, bir də fədailərini heç zaman unutmayan
xalqımız olub. Milli təəssübkeşlik, haqqsevərlik həmişə bulanıq fikirlərin,
saxta münasibətlərin buzlaşmış qatlarını yarıb keçməyə qadirdir. Maneələri
adlamaq nə qədər çətin olsa da, həqiqətin üzə çıxdığı gün həmişə var. Bu səbəbdən
də, "axı sənin klassik ədəbiyyatın tədqiqi ilə nə işin var ki, özünü cəncələ
salırsan” deyən həmkarlarından fərqli olaraq, Əzizağa Məmmədovun cavabı və məramı
bəlli idi: " Nə qədər çətinliklə üzləşsəm də, yalnız klassikləri araşdıracağam.
Şah İsmayıl Xətai mütləqdir”. Məqsəd aydınlığı onu çox yubanmağa qoymadı. Tərcümə
ilə də məşğul oldu, müasirləri barəsində də yazdı, amma qətiyyətindən
yayınmadı. Neçə-neçə əlyazmanı müqayisə etdi, araşdırdı, müxtəlif nüsxələr üzərində
tədqiqatlar apardı . Məharət və böyük dəyanətlə çətinlikləri dəf edərək istəyinə
nail oldu.
Xətainin bayatısı və əməyə verilən qiymət
Əzizağa
Məmmədov 1918-ci ilin yazında Lənkəranda dünyaya göz açıb. Amma orta məktəbi də,
texnikumu da, institutu da Bakıda bitirib. İlk əmək fəaliyyətinə müəllimliklə
başlayıb. Tarix və ədəbiyyat muzeylərində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. İkinci
Dünya müharibəsindən sonra Bakı Dövlət Universitetinin aspiranturasında
oxuyub. Onun mətbuatda dərc edilən ilk məqaləsi
Şah İsmayıl Xətai haqqında olub. 1949-cu ildə başa çatdırdığı elmi əsəri də
"Şah İsmayıl Xətainin həyat və yaradıcılığı adlanırdı. Təsəvvür edin, Əzizağa
müəllimin 15-dən artıq kitabı nəşr
edilib. Yarıdan çoxu - doqquzu Şah İsmayıl Xətai ilə bağlıdır. 1970-ci ildə müvəffəqiyyətlə müdafiə etdiyi doktorluq
dissertasiyasının da mövzusu məhz sevdiyi şəxsiyyətlə əlaqədar olub: "Şah
İsmayıl Xətai əsərləri mətnlərinin tədqiqi və elmi-tənqidi mətni”. Bu məqamda
filologiya elmləri doktoru Möhsün
Nağısoylunun bir fikrini söyləmək yerinə düşür: " Əzizağa Məmmədovu xoşbəxt
taleli alimlərdən saymaq olar, çünki V.F. Minorski, S.N. Ergün, Ə. Gölpinarlı,
Y.V. Çəmənzəminli, S. Mümtaz, H. Araslı, T. Gəncəyi, M.Abbaslı kimi tanınmış
alimlərin Xətai əlyazmalarının nəşri sayəsində başladıqları işi tamamlamaq məhz
ona nəsib olmuşdur”. Çox dəqiq və dürüst fikirdir. Yola çıxmaq bəlkə də
asandır, amma mənzil başına çatmaq məsələsində
müşküllərin mövcudluğu qaçılmazdır. Bəzən də müqavimətlərin bolluğu
yolçunu elə yorub əldən salır ki, dayanmaqdan, yaxud da geriyə çəkilməkdən
başqa çarə tapa bilmirsən. Mənzilə çatmaq zirvəyə yetməkdir! Mütəxəssislərin də təsdiq etdiyi kimi Əzizağa
Məmmədov xətaişünaslıqda ilk dəfə olaraq böyük şairin divanının səkkiz əlyazması
əsasında onun əsərlərinin tam elmi-tənqidi mətnini hazırlamışdır. Bu prosesdə Xətai
divanının 1535-ci il tarixli ən qədim nüsxəsindən istifadə olunmuşdur. Əzizağa
Məmmədov Şah İsmayıl Xətainin əsərlərini II cilddə tərtib etdi, lüğət və izahlar
hazırladı, müqəddimə yazaraq Azərbaycan oxucularına əvvəlcə 1966-1973, sonra isə
1975-1976-cı illərdə çatdırdı. Böyük alım sonuncu müqəddiməsində yazırdı: " Bu
kitaba Xətainin indiyə qədər heç yerdə çap olunmamış 61 qəzəli ilk dəfə daxil
edilmişdir.” Xətinin bir bayatısı sanki bu gərgin və dəyərli əməyin uzaqgörənliklə
verilən qiyməti kimi dilimə gəldi:
Xətai can
arxına,
Əhli
ürfan arxına,
Mərifətdən su gəlib,
Tökülür
can arxına.
Həbibini öz
millətinə qaytardı
Əzizağa Məmmədovun elmi araşdırmalarında
əsas yerlərdən biri də XV əsrin sonlarında yaşayıb yaratmış Azərbaycan şair Həbibi
ilə bağlı apardığı tədqiqatlardır. Rəhmətlik yazıçımız Əzizə Cəfərzadə böyük məhəbbət
və ehtiramla deyərdi ki, Həbibini yenidən bizə - öz millətinə qaytaran məhz
Əzizağa müəllimin apardığı tədqiqatlar və üzə çıxardığı faktlar oldu. Nəsimi məktəbinin
davamçısı olan, şeirləri ilə böyük Füzulini belə heyran edən Həbibinin divanı və
külliyatı bizə gəlib çatmamışdır. Məlumat
üçün deyək ki, Həbibi Göyçayın Bərgüşad kəndində anadan olub.
XX əsrdə
- 1921-ci ildə Həbib haqqında ilk dəfə ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz yazmış və
fars dilində yazdığı qəzəlini tərcümə edərək, oxuculara çatdırıb. İllər ötdükcə,
nəsillər dəyişdikcə hər şey unudulub. Oxucuların bu istedadlı şairin
yaradıcılığından xəbəri olmayıb. Həbibini geniş şəkildə araşdıran, naməlum qəzəllərini
tapan, onun barəsində ətraflı məlumat verən Əzizağa Məmmədovdur. Həbibinin Salman Mümtazın fondunda 4, Əlabbas
Müznibin şəxsi fondunda 3 qəzəli olub. Əzizağa müəllim müxtəlif mənbələrdən
şairin qəzəllərini taparaq, 1980-ci ildə kitab halında oxuculara təqdim edib. Tədqiqatçı
cəfakeşliklə əldə etdiyi qəzəllərini bədii cəhətlərini, müasirlərindən
üstünlüyünü belə şərh edirdi: " Həbibinin dili xalq ifadə tərzinə yaxın, sadə və
bədii, əksəriyyətin anlaya biləcəyi
poeziya dilidir. Burada çətin anlaşılan ərəb və fars tərkibləri azdır”. Aşağıdakı
nümunəyə diqqət edək:
Aşığın
yanmaqdan özgə dərdinə dərmanı yox,
Can verib bir
can üçün yansa Həbibi, qəm deyil.
Bu məqamda
Həbibinin könül pərişanlığına bir həlimlik gətirən düşündürücü mesajına fikir
verin: "Mən deməzmiydim ki, bir gün
ağlayasıdır gülən...”
Əzizağa
müəllim Həbibini "Füzulini heyran edən şairimiz” adlandıraraq, ona Nəsimi
poeziyasının güclü ədəbi təsiri olduğunu
da təhlilə çəkib. Məlum olur ki, Həbibi orta əsr elmlərini -
astronomiyanı, Şərq ədəbiyyatının böyük nümunələrini və eləcə də şahmat oyununu
gözəl bilirmiş. Həbibini yalnız Azərbaycanda deyil, İranda, İraqda yaxşı
tanıyırmışlar. Onun bu ölkələrdə yaranan poeziyaya, osmanlı-türk ədəbiyyatına
da güclü təsiri olmuşdur. Maraqlıdır ki, onun həyatının ilk dövrü haqqında məlumatı
verən şəxs Şah İsmayıl Xətainin oğlu Sam Mirzədir. O, 1550-ci ildə yazdığı
"Töhfeyi-Cami” əsərində bu barədə yazıb. Əzizağa müəllimin bu izə necə düşməsi,
yəni Həbibini belə ətraflı araşdırması, məncə yenə də Xətai məhəbbəti ilə
bağlıdır Çünki Həbibinin şair kimi yetişməsində
bu mühitin rolu danılmazdır.
Bir elmi kollektivin işini təkbaşına görüb
Maraqlı
bir faktı da demək yerinə düşür. XV əsrdə yaşamış şair Hidayətin (Hidayətullahın)
adı nəinki oxuculara, hətta ədəbiyyatşünaslara da bəlli olmayıb . Onun barəsində də ilk dəfə məlumat
verən, xarici ölkə kitabxanalarından qəzəllərinin fotosurətini çəkərək oxuculara təqdim edən yenə də Əzizağa müəllim
olub. Bu cəfakeş alim hansı klassikdən yazıbsa, fərq etməz mütləq onun məlum
olmayan bir əsərindən, məktubundan söz açıb. 1957-ci ildən ömrünün sonuna kimi -1986-cı
ilə qədər Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Vəfatından 30
il sonra -2008-ci ildə onun "Əski çap kitabları kataloqu” nəşr edilib. Bir elmi
kollektivin işini təkbaşına yerinə yetirən Əzizağa müəllim bu mühüm xidməti ilə
əlyazma abidələrimizin taleyinə yaşıl işıq yandırdı. Bu kitab çox qiymətli bir
mənbədir. Əzizağa Məmmədov uzun müddət türkdilli Azərbaycan çap kitablarının sistemə salınması
və elmi-paleoqrafik təsviri ilə məşğul olub. Türk, ərəb, fars, rus və Avropa
dillərində nəşr olunmuş bu kitabların əksər hissəsi hazırda nadir nəşrlər səviyyəsindədir.
Bu kataloqda təkcə bədii əsərlər deyil, səyahətnamələr, dərsliklər, məqalələr və
digər sahələrin nümunələri var. Əslində, Əzizağa Məmmədov azömürlü, çoxəsərli
alimlərdən biri olub. Kimlərdən yazmayıb? Həsənoğlu, Füzuli, Zakir, Vazeh,
Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi,
Mirzə Cəlil, Nəriman Nərimanov, Üzeyir
Hacıbəyli, Mirzə İsmayıl Qasir, Böyükağa Qasımlı, Mədinə Gülgün, Mir Cəlal və
onlarca digərləri... Sovet dövründə-rejimin diktəsi altında yaşayıb, yaradasan,
amma öz ürəyinin, ağlının, istedadının dediyini həyata keçirəsən, bununla da ədəbiyyat
tarixinə adını əbədi həkk etdirəsən. Bu şərəfli missiyanı ustalıq və cəfakeşliklə
bacarıb bizim qəhrəmanımız. Təəssüf ki, dövlət müstəqilliyimizin bərpasını görmədi
bu böyük tədqiqatçı. Necə çətinliklə qapısını döydüyü arxivlərin üzərindəki
qalın pərdələrin çəkildiyini bilmədi. Amma qısa ömrünə sığışdırdığı
tapıntıları, araşdırmaları elə dəyərli və əhəmiyyətlidir ki, onun biri bəs edər ki, insan öyünsün. Bu gün minnətdarlıq
duyğuları və ehtiramla xatırladığımız Əzizağa Məmmədov bizə elə tədqiqatlar yadigar qoyub ki, özünün də əbədiliyini təmin edib.
Flora XƏLİLZADƏ,
əməkdar jurnalist
əməkdar jurnalist