Karlo Kollodinin “Pinokkionun macəraları”
Ədəbiyyat
sözün geniş mənasında duyğuların, hisslərin, yaşantıların obrazlı şəkildə sözlə
təsviri sənətidir. Rəssamlıqdan fərqi vasitə kimi rənglərdən yox, sözlərdən
istifadə olunmasıdır. Onları birləşdirən cəhətsə, təsvirdir. Ədəbiyyat özü-özlüyündə
ayrıca bir qalaktikadır. Və bu qalaktikanın ən böyük ulduzu, güman edirəm ki,
uşaq ədəbiyyatıdır. Uşaq ədəbiyyatının təkrarsız inciləri kimi tarixə düşən
Migel de Servantesin "Don Kixot", Conatan Sfivtin "Qulliverin səyahəti",
Daniel Defonun "Robinzon Kruzo", A.S.Puşkin, H.X.Andersen, Şarl
Perronun hekayələri və s. kimi əsərlər var. Lakin hesab edirəm ki, dünya
ədəbiyyatının ən gülməli və eyni zamanda ən təsirli əsərlərindən biri və bəlkə
də, elə birincisi Kollodi təxəllüslü Karlo Lorensinin (1826-1890)
"Pinokkionun macəraları" əsəridir. Karlo Kollodi 1826-cı ildə
Florensiyada anadan olub. 1948-ci ildə İtaliyanın azadlığı uğrunda könüllülər
sırasına qoşulub. Elə ədəbi fəaliyyəti də o zamandan başlayıb. Geniş ürəkli, ağıllı,
savadlı, xeyirxah Karlo Kollodi uşaqların əziz dostu idi. Yaratdığı bu gözəl,
bənzərsiz əsəri – uzunburun taxta kukla Pinokkio haqqında kitabı, güman edirəm
ki, dünyanın bütün uşaqları bilir,
sevir. Pinokkio obrazının İtaliyada yaranması heç də təəccüblü deyil. Çünki kukla
teatrının vətəni məhz elə əsrarəngiz İtaliyadır. Və bu cür unikal obraz isə
Karlo Kollodinin təxəyyülünün məhsuludur. Əsər roman-felyeton şəklində 1881-ci
ildə "Uşaqlar üçün qəzet"də (Il Giornale dei Bambini), ayrıca kitab
kimi isə 1883-cü ildə çap olunub. O vaxtdan günümüzə qədər dünya xalqlarının ən
sevimli əsərinə çevrilib, populyarlığı zərrə qədər də olsa azalmayıb. Bunu da qeyd edim ki, "Pinokkio" toskan
dialektində "sidr tumu" deməkdir. O, zamana boyun əyməz! Maraqlı fakt
da var ki, yazıçının adını özünə təxəllüs götürdüyü İtaliya şəhəri Kollodidə
qeyri-adi bir heykəl var. Bu, ədəbi qəhrəman, Pinokkio adlı taxta oğlanın
heykəlidir. Dünyada ədəbi personaja qoyulmuş bir neçə abidədən biridir.
Heykəlin üstündəki sərlövhədə yazılıb:
Xanım Aydın
Ölümsüz Pinokkionun əziz oxucuları
dörd yaşından yetmiş yaşına kimidir.
Dünyanın 87 dilinə tərcümə olunmuş "Pinokkionun macəraları" əsəri
başdan-ayağa cazibə, optimizm və insanlara qarşı sevgi hissiylə doludur. O, nəinki
uşaqların, heykəldəki sərlövhədə qeyd olunduğu kimi, böyüklərin də sevə-sevə
oxuduğu əsərdir. Əslində, yaş baxımından əsərin heç bir çərçivəsi yoxdur. Hamı
sevir, hamı oxuyur. Bu, dünya ədəbiyyatının ən
gülməli və ən təsirli kitablarından biridir. Dözülməz, xeyirxah, hazırcavab,
ağılsız, səfeh, uzunqulaq kimi inadkar, ağlağan və güləyən, xudbin və comərd
taxtaburun Pinokkionu, az qala, bütün dünyada tanıyırlar. Kitabda xeyir və şər, yaxşılıq və
pislik daima qarşı-qarşıyadır. Hadisələr dinamik, maraqlı və həm də özünəməxsus
şəkildə davam edir. Əsər sevilir, çünki bu fantastik kitabın cazibəsi hər
şeydən əvvəl onun insan xarakterlərinin real təsvirlərindədir. Hər bir oxucuya
kitabdakı obrazlar gündəlik həyatdan tanışdır. Kollodi əsər boyu ya şüurlu, ya
da intuitiv şəkildə həm açıq şəkildə, həm də mətnaltı bir çox məsələlərə
toxunur. Məsələn, Pinokkionun "atasından" qaçmaq, məsuliyyətdən
qaçmaq, taleyin ona yazdığı qismətdən qaçmaq istəyi sanki bir azadlıq istəyidir
onun qəlbində yanan, onu idarə edən bir istəkdi. Çünki Pinokkio başqaları tərəfindən
idarə edilmək üçün yaradılmışdı. Lakin hər dəfəsində bu azadlıq istəyinin
aclıq, səfalət, əzablarla nəticələndiyini görən Pinokkonun get-gedə azadlıq
haqqında təsəvvürləri dəyişir. Və onun içində başlıca bir məqsəd yaranır – o,
əsl oğlan olmaq istəyir. Onun taxta adamdan əsl, canlı adama çevrilməsininsə
kiçik yaşlı oxucular üçün böyük tərbiyəvi əhəmiyyəti var. Pinokkionun
nadincliyindən, yaramazlığından başına gələn hadisələri oxuyub ibrət götürür, "əsl
insan" – yaxşı insan olmağa can atır, pis əməllərdən uzaq olmağa
çalışırlar. Digər tərəfdən də məqsədə çatmaqdan ötrü əziyyət çəkmək, mürəkkəb
yol keçmək lazım olduğunu, heç nəyin həyatda asan başa gəlmədiyini öyrənirlər.
Bir başqa nüansa da toxunmaq istəyirəm. Əsərdə hər dəfə yalan danışanda Pinokkionun
burnu uzanır. Və o, eybəcər hala düşür. Kiçik oxucular yalanın pis şey olduğunu,
mütləq pis nəticələr verdiyini anlayır və şüuraltı olaraq da yalan danışmaqdan
çəkinir.
Ədəbiyyatda
bu əsərə oxşar yazılmış əsərlərə də rast gəlinir. 1936-cı ildə Aleksey Tolstoy
əsəri müəyyən dəyişikliklər edilməklə
"Qızıl açar və ya Buratinonun macəraları" adı altında yazır və çap
etdirir. Tolstoyun "Buratono"su da dünyanın bir çox ölkələrində,
həmçinin Azərbaycanda olduqca məşhurdur. Maraqlısı budur ki, Aleksey Tolstoyun
əvvəldən belə bir ciddi fikri olmayıb. O, sadəcə həmin əsəri tərcümə etmək, rus
dilinə adaptə etmək fikrində olub. 1935-ci ildə yazıçı Maksim Qorkiyə (1868-1936) məktubunda yazırdı: "Mən Pinokkio
üzərində işləyirəm. Mən əvvəlcə hekayənin məzmununu rus dilinə tərcümə etmək
istəyirdim. Lakin sonradan bu fikrimdən daşındım. Bu mənə çox cansıxıcı iş kimi
göründü. Hal-hazırda mən bu mövzunu ayrı cür, özümə uyğun şəkildə təsvir edirəm”.
Və beləliklə, Aleksey Tolstoy "Qızıl açar və ya Buratinonun sərgüzəştləri” adlı
povest-nağılını ərsəyə gətirdi. Əsər çox qısa bir zamanda məşhur oldu. Bunu da
qeyd edim ki, Tolstoy bu əsəri gələcək həyat yoldaşı Lüdmila İliniçna
Tolstayaya həsr etmişdi. Bu iki əsər arasında – istər obrazlar, istər süjet
xəttində, təbii ki, oxşar və fərqli cəhətlər var və bunlar çox təhlil edilib.
Mən sadəcə, qısa da olsa, iki baş qəhrəman – Pinokkio və Buratino obrazlarından
danışmaq istərdim. Pinokkionun taxta ürəyində böyük bir arzu var. O, insan
olmaq istəyir – əsl insan! Buratinonunsa
taxta olmağı onu qətiyyən narahat etmirdi. Ən böyük arzusu isə tamamilə fərqliydi. O,
qızıl açarı tapıb dostlarına kömək etməyin – teatr açmağın xəyalıyla yaşayırdı.
Pinokkio səhvlər edib, səhvlərinin üzərində öyrənən, dünyanı belə dərk etməyə,
belə başa düşməyə, bu cür inkişaf etməyə can atan bir taxta oğlandır. Buratino
isə sanki həyatıyla razılaşa bilməyən balaca bir inqilabçıdır. O,
nigaranlığının, hər şeyə marağının ucbatından düşdüyü vəziyyətlərdən
cəsarətinin sayəsində çıxmağı bacaran, zahirən olmasa da, daxilən böyüyən,
dəyişilən, öyrənən bir qəhrəmandır. Hesab edirəm ki, bu iki oxşar və eyni zaamnda
fərqli obrazlar məhz bu cəhətlərinə görə ədəbiyyatda ayrı-ayrı qəhrəmanlar kimi
qəbul olunur, sevilir.
Bizə
"Pinokkio”dan bir köynək yaxın olan "Qızıl açar və ya Buratinonun
macəraları"ndan başqa, alman yazıçısı Otto Yulius Birbaumun
"Sepfel Kernin macəraları" kitabı Karlo Kollodinin hekayəsinin demək
olar ki, eynisidir. Lakin bu əsər, hətta Almaniyanın özündə də çoxdan unudulub.
Adı çəkilən bu iki əsərdən başqa da əsərlər yazılmış və onun müəyyən hissələri
ayrı-ayrı bədii nümunələrdə, cizgi filmlərində müəyyən dəyişikliklərlə istifadə
olunmuşdur. Ümumiyyətlə isə əsər əsasında bir neçə dəfə cizgi filmi
çəkilmişdir.
Bəzi
mənbələr Karlo Kollodi "Pinokkio"nu heç də uydurmadığını və həyatda
həqiqətən də, belə bir adamın olduğunu iddia edirlər. İlk dəfə bu haqda
araşdırma aparanda təəccübümü gizlədə biləməmişdim. 2001-ci ildə Florensiyada
arxeoloji qazıntılar zamanı üstündə "Bu, "Pinokkionun
macəraları" əsərinin müəllifi kimi məşhur olan Karlo Kollodinin
məzarıdır" sərlövhəli Lorensinin məzarını tapıblar. Alimlərdən biri
yanında Pinokkio Sançesin də nəşinin olduğunu aşkarlayıb. Onu məzardan çıxarmış
və ekspertizaya vermişlər. Məlum olub ki, Kollodinin qəhrəmanının prototipinin
özü də müəyyən mənada taxtadan imiş. Çünki ayaqlarının yerində taxta protezlər varmış, burnunu isə balaca
taxta əvəz edirmiş. Ayaq protezindən birində usta Karlo Bestuldjinin adı qeyd
olunub. Axtarışlar nəticəsində kilsə qeydlərində Pinokkio haqqında məlumat
aşkarlanıb. O, cırtdan adam olub və orduda 15 il xidmət göstərib. Təlimlərin
birində qayadan yıxılaraq sağ qalmağına baxmayaraq, zərbədən aşağı ətrafları və burnunu itirir. Və usta
Karlo Bestuldji onun üçün taxtadan protez ayaqlar və görünüş üçün burun
düzəldir. Səhhətiylə əlaqədar orduya qayıda bilmir. Xeyli vaxt küçələrdə səfil,
ac-susuz qalan Pinokkionu bir gün bazarda küçə teatrının sahibi görür. Onun
cırtdan adam, hələ üstəlik də əlil olduğunu görüb teatr üçün faydalı olduğunu
düşünür və bir neçə yüngül hərəkət öyrədib teatra işə götürür. Pinokkio Sançes,
beləliklə, küçə teatrının aktyoruna çevrilir. Teatrda göstərdiyi tryuklar
tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanıb və özünü aclıqdan xilas edib. Lakin
günlərin bir günü yeni tryukunu göstərmək istərkən ehtiyatsızlıqdan yıxılır və
dünyasını dəyişir.
Belə
çıxır ki, Pinokkio Sançes Kollodinin "Pinokkio"sunun prototipidir?
Bəs bunu sübut edəcək bir dəlil, sübut varmı? Bu suallar araşdırmaçıları da
narahat edir və onlar axtarışları davam etdirirlər. Çox əziyyətlə də olsa,
Kollodinin sağ qalan qohumunu tapır və yazıçının ona yazdığı məktubunu
götürürlər. Məktub bütöv şəkildə qalmadığından bir hissəsi üzə çıxır. Həmin
parçada Kollodi yazır: "...əziz əmim qızı. Məndən yaxın vaxtlarçün
düşündüyüm planlarımı soruşursan. Keçən məktubumda sənə bədbəxt, amma çox mərd
adam – Pinnokio Sançeslə bağlı yazmışdım. Onun haqqında əsər yazmaq istəyirəm.
Əvvəlcə ciddi bir roman fikrinə düşmüşdüm. Amma nədənsə uşaq nağılı yazmağa
başladım. Niyəsini heç özüm də bilmirəm. Axı Pinokkionun həyatı nağıl kimi yox,
faciəvi oldu. Bu işin axırı necə olacaq, nə alınacaq bilmirəm. Hə, yeri
gəlmişkən..."
Kağız,
yazı, xətt analiz edilir və məktubun, həqiqətən də, Karlo Kollodi tərəfindən
yazıldığı sübut olunur. Beləliklə, araşdırma aparan Amerika və İtaliya
alimlərinin fikrincə, Karlo Kollodinin
"Pinokkio"su məhz cırtdan adam Pinokkio Sançesin prototipidir.
Pinokkio
həyatda, həqiqətən də, olsa da, olmasa da bu gözəl əsər dünya uşaq ədəbiyyatında
var. Və ədəbiyyat var olduqca "Pinokkionun macəraları" nəsillərdən
nəsillərə ötürülən, sevə-sevə oxunulan bir əsər olaraq qalacaq. Əsər əsasında
yeni cizgi filmləri çəkiləcək, yeni dastanlar uydurulacaq...
Xanım Aydın