“İrəvan - gizlədilmiş həqiqətlər”
Dekabrın
21-də Gənclər və İdman Nazirliyinin dəstəyi ilə "Virtual Qarabağ” İnformasiya -
Kommunikasiya Texnologiyaları Mərkəzi və AMEA-nın Tarix İnstitutunun birgə
əməkdaşlığı çərçivəsində hazırlanmış "İrəvan
- gizlədilmiş həqiqətlər” sənədli filminin (Azərbaycan, rus və ingilis
dillərində) təqdimatı keçirildi. Filmdə Cənubi Qafqazın
tarixində mühüm rol oynamış Azərbaycan dövlətlərindən biri olan İrəvan
xanlığının (1747-1828) paytaxtı - İrəvan şəhərindən bəhs olunur.
I Nikolayın fərmanı nəyə xidmət
edirdi?
XIX
əsrin əvvəlində baş vermiş Rusiya işğallarına qədər İrəvan xanlığı əhalisinin
əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idi. Qeyd etmək lazımdır ki, erməni
katolikosluğu mərkəzinin 1441-ci
ildə İrəvan (Çuxursəd) bölgəsinə köçürülməsinə qədər burada ermənilərə məxsus
heç bir kənd və yaxud torpaq sahəsi olmayıb. Hətta erməni katolikosluğunun
yerləşdiyi Üçkilsə (Valarşabad) kəndi
belə 1443-cü ildən başlayaraq ermənilər tərəfindən müxtəlif vasitələrlə
hissə-hissə Azərbaycan türklərindən alınmışdır.
İrəvan
xanlığının ərazisində tarix boyu Azərbaycan xalqına məxsus çoxsaylı yaşayış məskənləri
- kəndlər, şəhərlər salınmış, minlərlə tarixi abidələr - qalalar, məscidlər,
minarələr ucaldılmış, karvansaralar, hamamlar inşa olunmuşdur. Bölgədəki bütün
yer adları - toponimlər Azərbaycan xalqına məxsus idi. Bu inkarolunmaz həqiqəti
hətta erməni mənbələri də təsdiq edir. Xanlığın ərazisində saysız-hesabsız
qədim oğuz-türk qəbiristanları və Azərbaycan xalqına məxsus külli miqdarda qoç
heykəlləri, qəbirüstü abidələr vardı. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının maddi
mədəniyyət möhürləri idi.
Yalnız
1828-ci ildə Rusiya orduları tərəfindən İrəvan xanlığı işğal olunduqdan sonra
ermənilər Türkiyədən və İrandan bu torpaqlara köçürülüb gətirildilər.
Azərbaycan xalqının tarixi dövlətçilik ənənələrini və müstəqillik şüurunu məhv
etmək üçün imperator I Nikolayın fərmanı ilə (21 mart 1828) Azərbaycanın
İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ləğv edildi və bu xanlıqların ərazisində İran və
Türkiyədən köçürülməkdə olan ermənilər üçün qondarma "Erməni vilayəti” yaradıldı.
Azərbaycan tarixinin amansızcasına saxtalaşdırılmasına erməni vilayətinin
yaradılmasından dərhal sonra başlanıldı və proses sonrakı dövrlərdə xalqımıza
məxsus maddi mədəniyyət nümunələrinin vandalcasına məhv edilməsi ilə davam
etdirildi.
Azərbaycan Milli Şurasının güzəşti
"İrəvan - gizlədilmiş həqiqətlər”
sənədli filmi erməni saxtakarlığını ifşa etmək, dünyaya
elmi həqiqəti, daha doğrusu, real tarixi olduğu kimi çatdırmaq məqsədilə
yaradılmışdır. Təkzibolunmaz ilk mənbələr, o cümlədən çoxsaylı arxiv sənədləri
əsasında müasir texnologiyaya uyğun, mükəmməl şəkildə hazırlanan bu
film sübut edir ki, bu gün Ermənistan Respublikası adlanan dövlətin yerləşdiyi
ərazi yaxın keçmişə qədər, Azərbaycan torpağı olmuşdur.
Filmdə
etnik mənzərəsi son yüz il ərzində yüz dəfələrlə dəyişikliyə məruz qoyulmuş,
aborigen türk-müsəlman əhalisi müəyyən mərhələlərlə və nəhayət 1988-ci ildə
bütünlüklə bu şəhərdən didərgin salınmış, tarixi-memarlıq abidələri zaman-zaman
sistemli şəkildə və qəsdən yer üzündən silinmiş bir şəhərdən - İrəvan
şəhərindən bəhs edilir. Film bütün dünyaya sübut edir ki, İrəvan şəhəri
haqqında olan tarixi həqiqətlərin yaddaşlardan, tarix kitabları və salnamələrin
səhifələrindən silinməsi; rəssamların, fotoqrafların çəkdikləri şəkillərin,
muzeylərin saxlanclarında qorunan maddi mədəniyyət nümunələrinin yox edilməsi
mümkün deyildir.
İlk
olaraq filmdə orta əsrlər müsəlman Şərqinin şəhərləri sırasında hərtərəfli
inkişaf etmiş və yalnız 1936-cı ildən Yerevan adlanan qədim İrəvan şəhərinin
yerləşdiyi ərazi və salındığı tarix haqqında maraqlı məlumatlar və virtual görüntülər
bir-birini əvəzləyir. Müxtəlif dövrlərdə İrəvan şəhərinin yerləşdiyi ərazinin
Urartu, Sasani, Ərəb xilafəti, Sacilər, Şəddadilər, Səlcuqlar, Eldənizlər,
Elxanilər, Teymurilər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar,
çar Rusiyası dövlətlərinin tərkibinə daxil olduğu, yalnız çar Rusiyası
yıxıldıqdan sonra Azərbaycan Milli Şurasının 29 may 1918-ci il tarixli qərarı
ilə İrəvan şəhəri paytaxt kimi ermənilərə güzəşt edildiyi və bununla da Cənubi
Qafqaz tarixində ilk dəfə olaraq erməni dövlətinin yaradıldığı vurğulanır.
Filmdə
ilk mənbələrin, o cümlədən XVII əsr xristian
səyyahların, XVIII əsr rus və erməni
mənbələrinin verdiyi məlumatlar əsasında İrəvan şəhərində oturaq erməni
əhalisinin yaşamadığı xüsusi olaraq vurğulanır. Belə ki, fransız səyyah
Jan Şardenin"təxminən 800 evdən ibarət
olan İrəvan qala-şəhərində ancaq təmizqanlı səfəvilərin”, alman səyyah
Börböri Şillingerin "İrəvan şəhərində
yalnız persiyalıların” yaşadığı; 1701-ci ilin yayında İsrail Ori tərəfindən
Rusiya imperatoru I Pyotra
çatdırılan kəşfiyyat xarakterli məktublarda "İrəvan şəhərində cəmi 300
nəfərdən bir az artıq erməninin yaşadığı və onların da ticarətlə məşğul olduğu”
haqqında qiymətli məlumatlar təsiredici təsvirlərlə izləyiciyə
çatdırılır.
Çar Rusiyasının planı - xristian
istinadgah məntəqəsi
Ekran
əsərində erməni müəlliflərinin əsərlərindən götürülmüş faktlar əsasında İrəvan
şəhəri və onun yerləşdiyi ərazilərin heç vaxt ermənilər tərəfindən idarə
edilmədiyi, əksinə Osmanlı hakimiyyəti istisna edilməklə, bütün dövrlərdə məhz azərbaycanlılar
tərəfindən idarə edildiyi aydın olur.
Filmdə
İrəvan şəhərinin çar Rusiyası qoşunları tərəfindən işğalı, ermənilərin
köçürülməsi və demoqrafik vəziyyətin ermənilərin xeyrinə dəyişməsini ilkin
qaynaqlardan götürülmüş faktlar və virtual görüntülər əsasında izləmək
mümkündür. Çar Rusiyasının işğalınadək İrəvan şəhərində təqribən 20 min nəfər
yaşayırdı. İrəvan əhalisinin təqribən beşdə birini təşkil edən ermənilər şəhər
ətrafında yaşayırdılar. Rusiya müstəmləkəçiləri İrana və Türkiyəyə qalib
gəldikdən sonra Cənubi Qafqazda Qacarlar İranı və Osmanlı imperiyasına qarşı
gələcək işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün xristian - istinadgah
məntəqəsi yaratmaq məqsədilə həmin dövlətlərin ərazisində yaşayan erməniləri
kütləvi surətdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına - əsasən İrəvan, Naxçıvan,
Qarabağ xanlıqlarının ərazisinə köçürdü. İrəvan xanlığını işğal etmiş general
Paskeviç İrandan köçürülən ermənilərin "İrəvana istiqamətləndirilməsi və həmin
ərazidə xristian əhalinin sayının mümkün qədər artırılması” barədə konkret
göstəriş də vermişdi. Qacarlar İranı və Osmanlı imperiyasından köçürülən
ermənilərdən 377 ailə məhz İrəvan şəhərinə - Azərbaycan
türklərinin qoyub getdiyi evlərə yerləşdirildi.
Ermənilərin davamlı olaraq İrəvana köçürülüb məskunlaşdırılmasına baxmayaraq,
XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərində azərbaycanlı əhalinin sayı erməni
əhalisinin sayına təqribən bərabər idi.
İrəvan şəhəri bütünlüklə Azərbaycan xalqına məxsusdur!
Filmdə
İrəvan şəhərindəki çoxsaylı məscidlər - Göy məscid (yaxud Hüseynəli xan məscidi),
Sərdar (yaxud Abbas Mirzə), Şah Abbas, Təpəbaşı, Zal xan, Sərtib xan, Hacı
Novruzəli bəy, Dəmirbulaq, Hacı Cəfər bəy, Rəcəb paşa, Məhəmməd Sərtib xan,
Hacı İnam və digər məscidlərin əksəriyyətinin 3D formatında bərpası və
canlandırılmasının əhəmiyyəti xüsusilə qeyd edilməlidir. Filmdə fransız geoloqu
və arxeoloqu, naturaçı Fredrik Dübua de Monperenin "Qafqaz ətrafına səyahət” (Paris, 1839) əsərinin III cildindəki İrəvan
qalası və Göy məscidin təsvirləri 3D formatında bərpa olunaraq, nəfis şəkildə
canlandırılmışdır. Bundan başqa, Rusiya, Qərbi Avropa səyyah və tədqiqatçılarının
(J.Tavernye, J.Şarden, C.Morier, İ.Şopen,
D.Monpere, P.Uvarova, H.Linç, akademik N.Marr və b.) əsərlərində İrəvan
qalası, Xan sarayı, onun Güzgülü salonu, Yay köşkü, qala və şəhərdəki məscidlər,
karvansaralar, hovuz və hamamlar haqqındakı fikirləri və təsvirləri mühüm yer
tutur. Bu əsərlərdən götürülmüş qiymətli fikirlər səsləndirilərkən, həmin təsvirlərin
çox yüksək səviyyədə hazırlanmış virtual görüntüləri izləyicini mühüm bir
tarixi gerçəkliklə üzbəüz qoyur və onu dərindən düşünməyə vadar edir: İrəvan şəhəri
bütünlüklə Azərbaycan xalqına məxsusdur!
Ekran
əsərinin digər mühüm məziyyəti İrəvan şəhərində Azərbaycan xalqına məxsus olan
bütün maddi mədəniyyət nümunələrinin sonrakı taleyinin vizual təsvirlərinin
canlandırılmasıdır. Filmdə 1928-ci
ildə Ermənistan hökuməti tərəfindən Zal xan məscidinin sökülməsi və onun yerində
"Yerevan” hotelinin tikilməsi, 1999-cu ildə rekonstruksiya edildikdən sonra isə
onun "Golden Tulip” hotelinə çevrilməsi, vaxtilə yalnız azərbaycanlıların
yaşadığı Dəmirbulaq massivində XX əsrin əvvəlində Dəmirbulaq, Hacı Novruzəli bəy
və Hacı Cəfər məscidlərinin hələ də mövcud olduğu, lakin son iki məscidin
1930-cu illərdə İrəvan şəhərinin baş planı həyata keçirilərkən söküldüyü, yeganə
fəaliyyət göstərən Dəmirbulaq məscidinin isə 1988-ci il fevralın 23-də ermənilər
tərəfindən yandırıldığı foto-sənədlər əsasında sübut edilməklə yanaşı, həm də
vizual şəkildə canlandırılmışdır.
Filmdə Azərbaycanlılara məxsus mədəni
irsin məhv edilməsini, İrəvandan azərbaycanlıların köçürülməsi və müasir İrəvanda
Azərbaycan mədəni irsinin vandalcasına məhv edilməsini izləmək mümkündür.
1988-ci ildə Ermənistan hökuməti İrəvandan azərbaycanlıların etnik təmizlənməsini
başa çatdırdı. Göy məscid
istisna olmaqla, azərbaycanlılara məxsus tarixi-memarlıq abidələrinin məhv
edilməsinin nəticəsidir ki, İrəvan şəhərində yaşı 200-dən yuxarı bircə dənə də
olsun tarixi-memarlıq abidəsi yoxdur.
Filmdə ən mühüm məsələ - ermənilər tərəfindən
həyata keçirilmiş müasir vandalizm aktı - İrəvan şəhərindən azərbaycanlıların
maddi-mədəniyyət izlərinin silinməsi; şəhərin azərbaycanlı etnik kimliyinin yox
edilməsi; türk-müsəlman şəhərinin monoetnik erməni şəhərinə çevrilməsi çoxsaylı
təkzibedilməz faktlar, cədvəllərlə bərabər virtual görüntülərdə də öz təsdiqini
tapmışdır!
"İrəvan - gizlədilmiş həqiqətlər”
sənədli filmi sübut edir ki, İrəvan
şəhərində 1828-ci ildən başlayaraq ermənilər tərəfindən azərbaycanlıların
maddi-mədəniyyət izlərinin silinməsi üçün dəfələrlə vandalizm aktı həyata keçirilsə
də, tarixin yaddaşını silmək mümkün deyil. O yaddaş ki, tarix kitablarında,
salnamələrdə, rəsm əsərlərində, qravürlərdə, fotolarda yaşayır və
nəsillərdən-nəsillərə, əsrlərdən əsrlərə ötürülür.
Güntəkin Nəcəfli,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru,
AMEA-nın Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
Azərbaycan
Respublikası Dövlət Mükafatı Laureatı,
"İrəvan - gizlədilmiş həqiqətlər” sənədli filminin
məsləhətçisi