HİSSLƏR VƏ SÖZ - MASAOKA SİKİNİN HAYKU NƏZƏRİYYƏSİ
Masaoka Sikinin önəm verdiyi hisslər, özü
hesab etdiyi kimi məhz aydın, dəqiq təəssüratlardan doğulur. O, syasey (Çin
sözü olan "seşen"dən götürülüb, rəssamlıqda metod adıdır) metodunun
mütləq elementi olan təəssüratın aydınlığını, klassik yapon poeziyası yodzyo
ilə qarşı-qarşıya qoyur. "Yodzyo - bol emosiyonal məzmun, başqa sözlə
desək, şeirdə süjet və hadisələrin gedişi, poetik obrazlılıq simvolikası və
leksik şərtlər altında yaranan assosiativ mətnaltıdır. Şeir sahəsinin məhdudlaşdırılması ilə şərtləndirilmiş bu
suqqestiv (təqlid edilən) ifadə forması orta əsrlərdə mikraformanın (tanka,
hayku) ayılmaz elementi oldu”. Masaoka Siki hayku poeziyasında başqa obrazlarda
mətnaltının olmağından narazı idi. Bu mətnaltılar obrazlara o qədər bağlıdır
ki, ayrılıqda yox, yalnız doğurduqları assosiasiyalarla birlikdə qəbul olunur,
anlaşılırlar. Uenodakı çay məclisləri evində şagirdi Takaxama Kyosi ilə hayku
haqqında söhbət edən şair, keçmiş assosiasiyaların müasir poeziyada (söhbət XIX
əsrin sonuncu onilliyindən gedir) mexanizmi barəsində fikrini demişdi: yuqao
gülləri (sarmaşıq, axşamçağı açılan güllər) oxucu şüurunda mütləq şəkildə X
əsrə aid, müəllifi məşhur Murasaki Sikibu olan "Şahzadə Qendzi haqqında
əhvalat" romanının xanım qəhrəmanı - Yuqaoun sevgilisi şahzadə Qendzi ilə
bağlıdır. Masoka Sikinin fikrincə,
hayku "mədəniyyəti", ilkin obrazlar üzərində - təbiət, dünya, insan
obrazları üzərində ikinci dəfə yarımçıq qurulanları, yüziliklər boyu oturuşmuş
"mədəni” assosiasiyalarla yox, müasir, yeni, lakin həm də sanki ənənələr
axarında olanlarla əvəz etmək lazımdır. Belə poetik ənənələrə uyğun olaraq
yağan qar kədərə bağlı idi, Yeni dövrün şairi Xagivara
Sakutaro (müharibəyəqədərki Yaponiyanın ən yaxşı şairi) isə XX əsrin 20-ci
illərində yazdığı şeirlərindən birində qarı, bütün evinə səpələdiyi tütün külü ilə əvəz etdi. Bu obraz Masaokanın
ölümündən bir müddət sonra yarandı. Lakin onun üçün bu, yəqin ki, "müasir
kədərin" ideal ifadəsi olardı.
Şair və oxucuların düşüncəsində artıq
formalaşmış mədəni ortama sanki refleks yaranır. Və hayku şeiri təbiətlə
əlaqənin nəticəsi yox, real dünyanın bütün xırdalıqlarınadək ifadə olunmuş poetik
xatirələrin nəticəsinə çevrilir. Poeziyaya bu cür baxış artıq XII-XIII əsrin
şeirlərində də öz əksini tapmışdır. Məşhur şair - poetik təxəllüsü Teysi Kikay
olan Sayqyo Myoenin (1173-1232) şagirdi
yazmışdı: "Mənim poeziyaya digərlərindən fərqlənən öz baxışım var. Bəzən
gülləri, ququ quşunu, ayı - bir sözlə dünyanın bütün hallarını yazıram, lakin
əslində, bu ancaq görünən - gözlərə
asılan, qulaqlara dolan tərəfdir. Bizim yazdığımız şeirlər məgər əsl sözlərdir?
Güllərdən yazanda əslində onların gül olduğunu heç düşünmürsən. Aydan yazanda
ayı düşünmürsən. Biz ancaq istəyimizin, bizə maraqlı
olanların oxşarını yaradırıq". Bir çox traktatlarında Masaoka Siki qədim
yapon ədəbiyyatı üçün daha çox dünyanın subyektiv görüntüsünün səciyyəvi
olduğunu yazırdı. Keçmiş zamanlarda insanlar öz hisslərini və gözəllik
qarşısında keçirdikləri gizli düşüncələrini daha açıq şəkildə ifadə edirdilər.
Hayku janrının inkişafı şairə subyektiv gözəllikdən - hiss, duyğu,
xatirələrdən, bizi əhatə edən dünyanın obyektiv gözəlliyə keçməyi ilə müşahidə
olunur.
GÖRÜNƏN
NƏSNƏLƏR
Yeni dövrün hayku müəllifləri keçmiş dövr
ustadlarından fərqli olaraq, emosiyalarını birbaşa yox, gördükləri nəsnələr
("görünən nəsnələr") vasitəsi ilə ifadə edirlər. Onlar nəsnələrin
daha dərin məğzini ifadə etməyə can atır və buna mürəkkəb üsulla - dünya
mənzərələrinin obyektiv yaradılması ilə
müvəffəq olurlar. "Onlar gördükləri nəsnələri təsvir edir və bu təsvirlər
hisslər oyadır... Obyektivlik məhz bu cür insan hisslərini idarə edir"
(Masaoka Siki). Masaoka Siki üçün "həqiqi obyektivlik" dünyanın və
insanın son dərəcə dəqiq, "detallı" təsviridir. Ancaq həqiqi,
obyektiv ifadə olunanlar əsl, doğru hisslər oyada bilər; "görülmüş
nəsnədən" hissə gedən yol çox mürəkkəbdir. Müəyyən kontekstdə verilmiş
ancaq elə "görülmüş nəsnə" adı, onun "əsl" təsviri, əlaqələri
oxucuda dəqiq proqramlaşdırılmış hisslər oyadır. Bununla yanaşı təsvir
olunanlarla əlaqədar şairin özünün keçirdiyi hisslərsə, "kadr
arxasında" qalır. Lakin buna baxmayaraq onlar oxucuya tamamilə aydın və
şəffafdır. Şairin "obyektiv gözəllikdən” doğan hissləri hayku mətnində kiçik
bir yer tutmaqla öz əksini tapa bilər. Masaoka Siki yazır ki, "ya",
"kana" nida hissəciklərini hisslərin ifadəsi kimi qəbul etmək lazım
deyil. Onlar adətən hecaların say hesabını (5-7-5) qaydaya salmaqdan ötrü
istifadə olunur. Və heç bir emosional yük daşımır.
Masaoka Siki yazır ki, subyektiv şeirlərdə
şair obyekti təsvir etmir, ancaq "gördüyü nəsnələrin təxəyyülünə” əsaslanır. O,
Busonun şeirlərini çox yüksək dəyərləndirirdi və buna görə də fantaziyaları
rədd edərək, obyektiv gözəlliyi "həqiqi mənzərələrdə” və "səmimi
rəsmlərdə" təsvir etməyi bacarırdı. Masaoka Siki hesab edirdi ki, ənənəvi
janr neqativlikdən pozitivliyə, subyektivlikdən obyektivliyə doğru hərəkət
edir. Bununla yanaşı, özünəməxsus bir sintezi də ehtimal edirdi: neqativ gözəlliyin
elementləri pozitiv gözəllik mühitinə keçir və ya əksinə.
Bi gözəlliyi "Xototoqisu” məktəbinin şairləri
üçün iki kateqoriyaya – "insan gözəlliyi” və "təbiət gözəlliyi” - "səmavi və
yer gözəlliyi” kateqoriyalarına bölünür. Şair insanı təbiətlə üzbəüz qoymaqla
başqa kateqoriyaları da üz-üzə qoyur: aktivlik və sakitlik, çətinlik və
sadəlik, hərəkətlilik və susqunluq. Və bu nəticəyə gəlir ki, haykuda sakitliyi
(təbiət) təsvir etmək, dinamikliyi təsvir etməkdən (insan və onun işləri) daha asandır. Haykunun
əsas mövzusu təsadüfdən təbiət deyil; mənzərə dağlara, meşələrə, sellərə
"yazılan” insanı qucaqlayır. İnsan təbiətin orqanik hissəsidir.
"Qəliz” və "aktiv” nəsnə və hadisələr çox
nadir hallarda hayku predmeti olmuşdur. "17 hecalıq kiçicik dünyaya hər hansı
bir dağı, seli, çəməni, ağacı yerləşdirmək çox çətindir; bu hüdudlar daxilində
kiçildilmiş ölçülərlə insanların (dünyanın) təsvir edilməsi, çətindən də çətin
bir işdir”.
Rus dilindən
tərcümə edən: Xanım AYDIN