Hamımız bir qədər Hamletik...
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 18
maytarixliSərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan teatrı
2009-2019-cu illərdə” Dövlət Proqramı artıq başa çatmaq üzrədir. Proqramda digər
məsələlərlə yanaşı, iki ildən bir müasir dövrün teatr problemlərinə həsr
olunmuş beynəlxalq elmi-praktik konfransın təşkili də nəzərdə tutulmuşdur.
Proqram üzrə bu il sonuncu – V Bakı Beynəlxalq Teatr Konfransı 5-6 noyabr
tarixlərində keçirildi. "XXI əsr teatr fəlsəfəsi:
mövcudluq konsepsiyası” adı altında keçirilən iki günlük konfransda 40-dan
artıq ölkənin 120-dən artıq teatr mütəxəssisi iştirak edib. "Kaspi” qəzetinin
"Teatr” əlavəsi olaraq, konfransda müasir teatrın problemlərinə həsr olunmuş
çıxışlardan maraqlı fikirləri toplayıb oxuculara təqdim edirik.
Azərbaycan teatrının dünya məkanına çıxarılası nailiyyətləri o qədər çox olmasa da, hər halda var və heç şəksiz, bunlardan biri, bəlkə də birincisi, "YUĞ” teatrının yaradıcısı V.İbrahimoğlunun konseptual rejissurası və bu rejissuranın metodoloji əsası olan "Psixosof” teatr poetikasıdır.
Beləliklə, V Bakı Beynəlxalq Teatr Konfransı başa çatdı. Yerli və əcnəbi teatr xadimləri konfransdan yeni ideyalarla, yeni dostluq əlaqələri və yeni xatirələrlə, bir də növbəti beynəlxalq tədbirlərdə görüşmək ümidi ilə ayrıldı. Biz də ümid edirik ki, konfransda səslənən maraqlı fikirlər yalnız Musiqili Teatrın zalında və konfrans materiallarının dərs olunduğu topluda qalmaz, yeni yaradıcılıq üfiqlərinə çıxar, böyük teatr layihələrinə çevrilər.
Qeyd: Fotolar Nigar Pirimovaya məxsusdur
Monika
Bahonero Diaz (Meksika): "Hamımız bir qədər Hamletik, hamımız növbəti addım üçün qərar verməyə,
kim olduğumuzu izah etməyə imkan verən düzgün hərəkətlər etməyə çalışan,
iztirab çəkən qadın və kişilərik... Biz dildən-dilə ötürülmüş, heç yerə qeyd
edilməmiş və Meksikada müxtəlif icmaların mənsubiyyət və varlığının əsasında
duran hekayələri insanlara çatdırmağa çalışırıq”.
Leyla
Səlimova (Rusiya): "Dövrün finalının bədbin, kədərli mənzərələri bu dünyada şəxsiyyətin
yer üzərində qara istehza axınları ilə, sözün əsl mənasında, səhnədən
qoparılır. ...Postmodern teatr yığılmış bilikləri sintez etməyə, onunla həqiqəti
yoxlamağa və bundan yeni estetik-əxlaqi dayaq nöqtələri tapmağa çalışaraq fəlsəfi
irslə oynayır. Bir tərəfdən müasir insana "gərəksiz şeylərlə dolmuş” şüurunu
ilkin qədim yunan ideyası ilə sıfırlamaq, bir növ təmizləmək, digər tərəfdən
mürəkkəb fəlsəfi kateqoriyalarla oyun”.
Mişel
Vais (Kanada): "...aktyorlar aid olmadıqları qruplara və ya statuslara aid edilən
personajları canlandıra biləcəklərmi? Səhnədə Anna Frank obrazını canlandıran
aktrisanın yəhudi olması mütləqdirmi? Mafiya mövzusunda yalnız italyanlar
danışa bilərmi? Bu suallar həqiqətən də absurd səslənir, lakin teatrın həyatında
milli azlıqların nümayəndələrini iştirakı çox ciddi məsələdir. Bu, real həyatda
olduğu kimi, Kvebek vilayətinin teatr həyatında da müxtəlifliyin artmasına
çağırışdır”.
Aydın
Talıbzadə (Azərbaycan): "Fiziksəl teatr,
performativ təcrübələr teatr sənətinin əlindən çox ali və ən təsirli bir nəsnəni
–fikir vibrasiyasını alır, tamaşanı qəşəng görüntülər bolluğuna çıxardır,
düşüncəni isə söndürür. Söz teatrdan dışlandıqca, anlaşma və həyəcanlanma
azalır. Çünkiinsan hər şeydən çox sözə reaksiya verir, sözdən təsirlənir,
öz içini sözlə qurur, başqasını sözlə öyrənir, varlığı sözdə dərk edir”.
...müasir seyrçi tamaşada,
konsertdə, kinoteatrda, qalereyada mütəmadi öz mobil telefonu ilə nəsə və ya
kimisə çəkir və ya selfi eləyir. Bu da onu göstərir ki, müasir insan hər şeydə
və hər yerdə müəllifliyə iddialıdır, telefon batareyası kimi şişmiş eqo
sahibidir. Bu da bəşəriyyəti sonucda gətirib yoluxucuselfisidxəstəliyinə
çıxarır. Selfisid xəstəliyinə tutulmuş adam isə artıq başqasını oxumaq,
başqasına baxmaq, başqasını dinləmək iqtidarında olmur: onu yalnız özü, öz "mən”i,
öz fərdi proyeksiyası, öz təsəvvüründə modelləşdirdiyi varlıq düşündürür. Beləliklə,
A.Eynşteynə aid edilən bir fikrin doğruluğu tam isbatlanır. Həmin fikir belə səslənir:
"Mən qorxuram elə bir gün mütləq gəlsin ki, texnologiyalar sadə insan ünsiyyətini
üstələsin. Onda dünya idiotlar nəsli ilə qarşı-qarşıya qalacaq.Leyla
Oçiauri (Gürcüstan): Müasir insanı narahat edən və həyəcanlandıran nədir, onun əsas acısı nədir
və o bu gün və gələcək haqqında nə düşünür - əvvəllər düşündüklərini və əvvəllər
düşündüyü kimimi? O nə görür və gələcəkdə nə görmək istəyir? Müharibələrdən,
şiddət və milli-dini dözümsüzlükdən keçməyə müyəssər olan nəsil. Həyat prosesləri
və siyasi proseslər gənc, sevgisizlik əhatəsində dünyaya gələn və tənhalığa məhkum
olan şəxsiyyətin formalaşmasına necə təsir edir? Fiziki və mənəvi cəhətdən kənarlaşmaya
necə təsir edir? Onlar öz həyatlarını və öz qəlblərini xilas etmək və
mümkündürsə, başqalarını xilas etmək üçün nə edə bilərlər?
Anna
Kurinnaya (Ukrayna): "Müasir teatr fəal şəkildə yeni forma və ideyalar axtarışındadır. Bu
gün teatr tamaşası mükəmməl kommunikasiya vasitəsidir. Özündə həm teatr sənətini,
həm də musiqi, xoreoqrafiya sənətini, vizual kinematoqraf və xoreoqrafiya sənətlərini
özündə birləşdirən çoxfiunksiyalı tamaşadır... Amma məhz dram ideyası teatr
tamaşasının məna qazanmasına imkan verir”
Fikrimizcə, bu gün teatr ideya
böhranı yaşayır. Məhz dramaturgiya anlayışı kimi "ideya” böhranı. Pravin
Bhole (Hindistan): "Klassik hind teatrının tarixi e.ə. V əsrə uzanır, lakin şimal-şərq
və şimal-qərbdən hücumlar, habelə siyasi müvazinətlik teatrın eramızın X əsrinə
qədər irəli getməsinə imkan verməyib. Müasir hind teatrı XIX əsrin II yarısında
Hindistanın Britaniya əsarətində olduğu dövrdə daha çox Qərb mədəniyyətinin təsirilə
formalaşıb”.
İlham
Rəhimli (Azərbaycan): "Təəssüf ki, biz əksər vaxtlarda "teatrlar insanların mənəvi-əxlaqi
tərbiyəsində çox mühüm rol oynayır” söyləyərək özümüzü tez-tez aldadırıq. Hətta
aldatdıqlarımıza, əsası olmayan uydurma təriflərə özümüz də inanırıq və
"zorla”, inadla başqalarını da buna təhrik edirik” Əslində isə, əsas qayəsi bu
funksiyanı yerinə yetirmək olan teatr XXI əsrdə özünün müqəddəs vəzifəsinin öhdəsindən
gəlməkdə çətinlik çəkir. Bunun ən başlıca səbəbi, məncə, ondadır ki, bəşəriyyətin
ülvi insani duyğuılara münasibəti dəyişib və qan tökmək, əxlaqsızlığı dolayı
yolla təbliğ etmək xərçənginin virusu səhnə sənətinə də keçib.
Qalina
Verbitskaya (Rusiya): "Maraqlıdır ki, absurd dramaturgiyasında "əbədi tanrı məna, insan isə
mahiyyətcə bu mənanı izah etmək cəhdidir” və bu, təkcə S.Bekket
dramaturgiyasına aid deyil, keçid dövründə insanı mənəvi cəhətdən özünü
identifikasiya məsələsinin məhz tanrının axtarışı ilə həll olunduğu bir vaxtda
bu dərəcədə aktual axtarışın motivinə də aiddir. Amma bu gün bu axtarışı çətinləşdirən
bir məqam var, XIX-XX əsrlərin qovşağında "Tanrı ölübsə” (M.Meterlinqin
"Korlar” pyesi), tipoloji cəhətdən bənzər olan XX əsrin sonları XXI əsrin ilk
onilliklərinin qovşağında "Tanrını öldürüblər” (İ.Vırıpayevin "İyun” pyesi,
L.Triyerin "Doqvil”, "Antixrist” filmləri)”.
Fəridə
Cəlilova (Azərbaycan): İndiki məqamda teatrsevərlərin
yaşantılarını ifadə edə bləcək qədər vasitələrə sahib olan yazıçılar və
rejissorlar keçmişdən qalma müxtəlif ovqat-üslub kombinasiyasi oyununun köməkliyi
ilə teatra marağı saxlamaqdadırlar. Ancaq artıq bu gün ən qabaqcıl teatr xadimləri
hazırki dövrə işarə edəcək hadisələri danışmaqdan, sosial ədalətsizliyin tənqidi
ilə yekunlaşacaq "bədii istintaqlar” aparmaqdan bezib dərk olunmamış qədim
keçmişə üz tuturlar. Yan Fabrın iyirmi dörd saatlıq "Olimp dağı” performansı
qan hərisliyini, zorakılığa meyli insan xislətinin ayrılmaz parçası kimi
ibtidai insanlara xas şəkildə "moizə”, yaxud "nəsihət” intonasiyası olmadan
nümayiş etdirir. Teatr böyüklər üçün oyundur. Əgər teatr indi
yolayrıcındadırsa, "işıq gələn” tərəfdə divlərin məskunlaşdığı miflər qərarlaşıb.
Oyuna yenidən başlamaq olar: onlardan bir daha qaçmaq üçün qarşımızda uzun
minilliklər var. Ancaq bu dəfə mifə qayıdış ictimailəşmiş fərdi qeyri-şüurinin
məhsulu kimi gerçəkləşməlidir.
Olqa
Buravlyova (Belarus): "Meyerhold üslubu düşünmə üsulu ilə əlaqələndirir və struktur
prinsipini irəli sürürdü. Bu gün bu, artıq nəzəri anlayış deyil, tarixi faktdır:
dil planlarının müqayisəsinə çağıran dəyişikliyi istənilən üslub "qəribəliklərinin”
təbii texnikasıdır. Buna görə biz deyə bilərik ki, üslub təkcə dil ilə deyil, həm
də konstruksiya tipi ilə, yəni tamaşanın forması, onun vasitəsilə isə həm də
onun məzmunu, mənası ilə bağlıdır”.
Elçin
Cəfərov (Azərbaycan): "XXI əsrin teatrı müasir qala bilmək üçün teatr
olmaqdan imtina etdi. Qeyri-teatra çevrildi. XXI əsrin teatr fəlsəfəsinin
vektoru məhz teatrdan qeyri-teatra doğru hərəkətlə təyin oluna bilər...
Mənə görə, bir konfransın ki adında, "XXI əsr”,
"teatr” və "fəlsəfə” sözləri keçir, o konfransda mütləq və mühəqqəq Vaqif
İbrahimoğlu haqqında söz açılmalıdır. Doğrudur, Vaqif İbrahimoğlu ömrünün cəmi
10 il yarımını XXI əsrdə yaşayıb, amma bu müddət kifayət edib ki, bu böyük sənətkar XXI əsr Azərbaycan teatrına öz
damğasını vursun. Azərbaycan teatrının dünya məkanına çıxarılası nailiyyətləri o qədər çox olmasa da, hər halda var və heç şəksiz, bunlardan biri, bəlkə də birincisi, "YUĞ” teatrının yaradıcısı V.İbrahimoğlunun konseptual rejissurası və bu rejissuranın metodoloji əsası olan "Psixosof” teatr poetikasıdır.
Faramarz
Qolamyan (İran): "Zorakılıq, müharibə və ədalətsiliyin hökm sürdüyü, uşaq oyunlarının
belə döyüş səhnələri ilə dolduğu, zorakılığın filmlərdə nümayiş etdirildiyi bu
dövrdə teatr uşaqlar üçün yeganə çıxış yoludur – axı, bizim gələcəyimiz onların
əlindədir”.
Məryəm
Əlizadə (Azərbaycan): "Metafora şamı yandıran kibrit kimi bir şeydir, o, düşüncəni oyadır
və onu məna genişliyinə dəvət edir. Odur ki, harada metafora varsa, oradan fəlsəfəyə
bir yol açılır. Çünki metafora düşüncənin oyunudur. Oyun həyat metaforasıdır.
Oyunda həyat həyatın içində modelləşdirilir, amma bununla belə oyun heç vaxt həyatın
özü olmur. Biz heç vaxt oyuna həyat demirik, düşüncə gerçəklilə metafora vasitəsilə
oyun qurur, daha doğrusu, qavrayış gerçəkliyi metafora vasitəsilə "həzm edib”
özü üçün anlaşıqlı vəziyyətə gətirir”.
Mahnaz
Esmailli (İtaliya): "Müasir teatr insan təkamülünün xaosu dövründə dünyaya gəlmişdir.
Teatr tarixi haqqında tədqiqatların əksəriyyətində müəlliflər vacib başlanğıc
dövrü kimi XX əsrin əvvəllərinə nəzər salır, daha sonra XXI əsrin
materiallarına keçirlər. Əsas dəyişikliklər bu dövrdə baş vermişdir. Sənaye
inqilabı, kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə (xüsusilə də kino və
televiziya), cəmiyyətdə yeni sosial siniflərin yaranması, elm və texnologiyanın
incəsənətə inteqrasiyası XXI əsrdə baş vermiş böyük dəyişiklikləri xarakterizə
edən əsas xüsusiyyətlərdir”.
Vidadi
Qafarov (Azərbaycan): "Dünya teatr tarixi göstərir ki, milli teatr anlayışı diffuz səciyyə daşıyır. Məsələn,
teatrşünaslıq çevrəsində heç kəs, böyük mənada, Yunanıstan milli teatr, yaxud
İtaliya, İngiltərə, Fransa, Almaniya və s. milli teatrı kəlməsini işlətmir.
çünki bu ölkələrin teatrlarını bir-birindən ciddi şəkildə fərqləndirən heç bir
milli keyfiyyət yoxdur. Peşəkarteatr yaranışından özünü dünyəvi, bəşəri dəyərlərə
söykənən təzahür kimi görükdürür. Hətta dini teatrda, dini tamaşalarda belə,
istər Şərqdə olsun, istər Qərbdə, məxsusi milli əlamətlərə rast gəlmirik”.
Beləliklə, V Bakı Beynəlxalq Teatr Konfransı başa çatdı. Yerli və əcnəbi teatr xadimləri konfransdan yeni ideyalarla, yeni dostluq əlaqələri və yeni xatirələrlə, bir də növbəti beynəlxalq tədbirlərdə görüşmək ümidi ilə ayrıldı. Biz də ümid edirik ki, konfransda səslənən maraqlı fikirlər yalnız Musiqili Teatrın zalında və konfrans materiallarının dərs olunduğu topluda qalmaz, yeni yaradıcılıq üfiqlərinə çıxar, böyük teatr layihələrinə çevrilər.
Qeyd: Fotolar Nigar Pirimovaya məxsusdur