Görkəmli alim, nurlu insan
Ali məktəblərin filoloji fakültələrində akademik
Həmid Araslının yazdığı "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” dərsliyi stolüstü kitab
sayılır. Dərsliyi tədris edən müəllimlər isə onun haqqında "Həmid Araslı təkcə
görkəmli alim, ədəbiyyatşünas deyildi, həm də gözəl şəxsiyyət idi” - deyə
danışırlar: "O əsl millətsevər və cəsur kişi, qeyrətli və ləyaqətli vətəndaş,
örnək alim, mülayim rəftarlı, həlim təbiətli, mədəni, həmişə asta danışan, bir
az ehtiyatlı kimi təsir bağışlayan nurlu insan idi”.
Ölkə başçısının Azərbaycan Elmlər Akademiyasının
həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Həmid
Araslının fevral ayında 110 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncamı
da ədəbiyyatşünas alimin milli ədəbiyyatşünaslığımızda təsadüfi yer tutmadığını
bir daha təsdiqləyir. Sənəddə qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı
sahəsində xüsusi mövqeyə malik nüfuzlu mütəxəssis və dərin erudisiyalı alim
kimi geniş şöhrət qazanan akademik Həmid Araslının çoxsaylı araşdırmaları ilə
respublikada ədəbiyyatşünaslığın inkişafına dəyərli töhfələr verdiyi qeyd
olunub. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin sistemləşdirilməsi və dolğun
mənzərəsinin yaradılması onun mühüm elmi nailiyyətlərindəndir. "Həmid Araslı
folklorumuzun tədqiqini həmişə diqqət mərkəzində saxlayıb, "Kitabi-Dədə Qorqud”
abidəsinin müxtəlif nəşrlərinin gerçəkləşdirilməsinə, dahi Nizami, Nəsimi və
Füzuliirsinin öyrənilməsinə böyük əmək sərf edib, anadilli ədəbiyyatın
tanınmış nümayəndələrinin əsərlərinin şərqşünaslığın nailiyyətləri əsasında
əhatəli şərhlərlə mükəmməl elmi-tənqidi mətnini hazırlayıb. Məhsuldar elmi
yaradıcılığını pedaqoji fəaliyyətlə uzun illər boyu uğurlu şəkildə
əlaqələndirən alim, eyni zamanda, ölkənin mədəni-ictimai həyatında yaxından
iştirak edib”.
Çətin keçən həyat
yolu
Həmid Araslıqədim Gəncə torpağında dünyaya göz
açıb. Atası Hacı Məhəmmədtağı Ərəszadə zəmanəsinin mükəmməl təhsilli
alim-ruhanilərindən olub. Atası qəzetlərdə çıxışlar edər, şəriət məsələləri ilə
bağlı mülahizələr söylərdi. Ərəb dilindən etdiyi bəzi tərcümələri və yazdığı "Vəşrihi-fəraiz”
adlı kitab alimin kitabxanasında saxlanılır. H.Araslı iki yaşına çatmamış atası
vəfat edib. Anası Dürrübəyim xanım savadlı qadın olduğundan, oğlunda xalq
yaradıcılığına dərin maraq aşılaya bilib.
GəncəninŞah Abbas məscidinəzdindəki
mədrəsədə təhsil almağa başlayan Həmid Araslı çox keçmir ki, anasını da itirir
və qohumlarının himayəsində yaşamalı olur.1922-ci ildə Gəncə Darülmüəllimi
Seminariyasında təhsilini davam etdirir.Seminariyanı bitirdikdən sonra
Nəbiağalı kənd məktəbində əvvəlcə müəllim, sonra isə direktor vəzifəsində
işləyir. O, bu illərdə folklor nümunələrini toplamaqla məşğul olur,
tələbələrini də bu işə cəlb edir.H.Araslı 1929-cu ildə Bakıya gələrək
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil
olur. İnstitutu vaxtından əvvəl bitiribGəncəyə qayıdaraq maarif şöbəsində
müdir müavini vəzifəsinə təyin olunur. 1932-ci ildə Bakıya gəlib aspiranturada
təhsil almaqla yanaşı, keçmiş SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının nəzdində təşkil
olunmuş kitabxananın şərq şöbəsində müdir işləyir. Həmin illərdə Şərq
əlyazmalarını toplayaraq Əlyazmalar Fondunu yaratmaq kimi mühüm bir işə
başlayır və tezliklə yaratdığı fondun direktoru olur. 1935-ci ildən elmi
yaradıcılığa başlayır. Bir il sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul
edilir. 1938-ci ildə fondda saxlanılan əlyazmalar içərisində sovet
ideologiyasına uyğun olmayan nümunələr aşkar edib, onu işdən azad edirlər.
1938-1939-cu illərdə "Azərnəşr”in Bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor vəzifəsinə
qəbul olunur.
1938-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin
filologiya fakültəsində orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən dərs
deməyə başlayan H.Araslı Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı və Dili
İnstitutunda orta əsrlər ədəbiyyatı, 1957-ci ildə isə mətnşünaslıq şöbələrinə
rəhbərlik edir. 1943-cü ildə "XIII-XVI əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı”
mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi adını
alır. 1944-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində Yaxın Şərq ədəbiyyatı
kafedrasının müdiri vəzifəsinə təyin olunur. 1954-cü ildə "XVII-XVIII əsrlər
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir.
Bir il sonra ona professor adı verilir.
H.Araslı 1958-ci ildə Azərbaycan EA-nın müxbir
üzvü, 1968-ci ildə həqiqi üzvü seçilir. 1968-ci ildə Özbəkistanın, 1979-cu ildə
Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi adına layiq görülüb.
Klassiklərin
araşdırıcısı
H.Araslı XX əsr Azərbaycanının elmi və
ədəbi-ictimai həyatında aparıcı mövqeyə malik şəxsiyyətlərdən biri idi. Şərq
xalqlarının ədəbi-bədii fikir tarixinə, qədim türk, fars, ərəb dillərinə yaxşı
bələd olan alim tədqiqatlarında olduğu kimi, dərsliklərində də klassik Azərbaycan
şerinin incəliklərinin elmi-nəzəri şərhinə xüsusi diqqət yetirib, nəsilləri
milli türkçülük ruhunda tərbiyələndirmək, soykökünə bağlı məsələləri
doğru-düzgün şərh etmək üçün əlindən gələni əsirgəməyib.
H.Araslının yaradıcılığının mühüm bir dövrü repressiyanın
baş alıb getdiyi ağır illərə təsadüf edir. Dəfələrlə haqsız tənqidlərə,
xüsusilə də "Kitabi-Dədə Qorqud”un nəşri ilə bağlı təzyiq və hücumlara məruz
qalır. Ancaq prinsipiallıq göstərərək yad təsirlərə uymur, öz mövqeyini sona
qədər qətiyyətlə müdafiə edir. "Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı deyilənlərin
müqabilində nə öz "günahını” boynuna alır, nə də abidə ilə bağlı deyilən
sözlərlə razılaşdığını dilinə gətirir. "Dədə Qorqud” eposu ilə yanaşı, Xaqani,
Xətai, Hadi, Səməd Vurğun yaradıcılıqlarının yanlış mövqedən qiymətləndirildiyi
zamanlarda da öz mövqeyini dəyişmir.
H.Araslı Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı təkcə keçmiş
sovet məkanında deyil, dünya miqyasında aparılan tədqiqatları diqqətlə izləyir,
onun qədimliyinə xələl gətirən mülahizələrə həssaslıqla yanaşır, Azərbaycan
ədəbiyyatı və onun nümayəndələri haqqında söylənilən haqsız fikirlərə, qərəzli
mülahizələrə qarşı çıxır, həqiqəti axıra qədər müdafiə edir. Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin sistemləşdirilərək elmi istiqamətdə öyrənilməsində
H.Araslının müstəsna xidməti olub. 1943-1944-cü illərdə nəşr olunmuş iki
cildliyin – "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı" tarixinin ilk cildində
Azərbaycan ədəbiyyatının ən qədim dövrlərindən başlayaraq XVII əsrə qədərki
inkişaf mərhələlərinin ədəbi-mədəni mənzərəsini verib, o əsrlərdə yaşayan
sənətkarların dolğun portretlərini yaratmağa müvəffəq olub.
Alimin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı mühüm
xidmətlərindən biri də1960-cı ildə nəşr olunan üç cildlik
"Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kitabıdir.
Türkdilli Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülündə
mühüm rol oynamış Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Kişvəri, Xətai, Füzuli kimi
sənətkarların da Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki yerini müəyyənləşdirərək
onların bədii-ictimai fikir tarixinə təsirini aydınlaşdırır. Azərbaycan
şairlərindən İ.Həsənoğlu, Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətai, Kişvəri, Həbibi,
Füzuli, Qövsi, Saib, Məsihi, Fədai, Vidadi, Vaqif və başqaları haqqında ilkin
mötəbər tədqiqat, dəyərli elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr də H.Araslıya məxsusdur.
H.Araslının klassik irsin öyrənilməsi ilə bağlı
fəaliyyətinin mühüm bir hissəsi Nizami və Füzuli yaradıcılığının tədqiqi
istiqamətində olub. SSRİ və dünya ədəbiyyatşünaslığında yanlış konsepsiyaların
geniş yayıldığı bir zamanda Nizami sənətinin milli ruhuna xüsusi həssaslıqla
yanaşıb, "Şairin həyatı", "Nizami Gəncəvi əsərləri" və
ayrı-ayrı tədqiqatlarında şairin öz irsinə əsaslanaraq onun türkcə düşünüb
farsca yazdığını elmi dəlillərlə sübut edib. Alim Nizami sənətinin XII əsr
Azərbaycanında təsadüfi hadisə olmadığını, şairi ictimai-mədəni yüksəlişlə
səciyyələnən əlamətdar bir dövr, mərhələnin yetirdiyini söyləyir. H.Araslı
Nizaminin Qumdan olması haqqındakı əfsanəni alt-üst edib.
O, Məhəmməd Füzulinin də ardıcıl tədqiqatçısı və
Azərbaycandan uzaqlarda tanınan naşiri olub. Şairin həyat və yaradıcılığının
müxtəlif problemlərinə həsr etdiyi 20-dən artıq məqaləsi və çoxillik
araşdırmalarının yekunu – rus və Azərbaycan dillərində nəşr edilən "Böyük
Azərbaycan şairi Füzuli” monoqrafiyası var.
H.Araslı Nəsiminin də ilk araşdırıcılarından
sayılır. O, mətnşünas alim kimi də çox məhsuldar olub. Onun bu sahədəki
fəaliyyəti Azərbaycan mətnşünaslıq elmində ayrıca bir mərhələ təşkil edir. Alim
müxtəlif illərdə Məhsəti, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Saib, Qövsi, Vidadi, Vaqif və
başqa görkəmli şairlərin əsərlərini dəfələrlə nəşr etdirib. Bu sahədəki
axtarışları, klassik irslə yaxından tanışlığı, əlyazmalarla işləmək səriştəsi
sayəsində mətnlər üzərində təshihlər aparır, sözlük və şərhlərə yenidən nəzər
salır. Bunun nəticəsidir ki, tərtib etdiyi mətnlər tədqiqatçılar tərəfindən
daha mötəbər sayılır. H.Araslı 1939-cu ildə "Kitabi-Dədə Qorqud”u nəşr
etdirməklə Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə, eləcə də bütün türkologiya
elminə böyük xidmət göstərib. Alim əsərin nəşri ilə yanaşı, onun tədqiqi və
təhlili ilə də ciddi məşğul olub.
H.Araslı həyatı boyu yüksək ixtisaslı kadrların
hazırlanması üçün də fədakarlıqla çalışıb, təkcə Azərbaycanda deyil,
Özbəkistanda, Türkmənistanda və Tatarıstanda aspirant, dissertant və
doktorantlara rəhbərlik edib, onlarla elmlər doktoru, 50-yə qədər elmlər
namizədi yetişdirib.
H.Araslı müasir Azərbaycan folklorşünaslığını
yaradan alimlərdən biri kimi də tanınır. O, Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı
və folklorunun tədqiqi sahəsində də böyük əmək sərf edib. "XVII-XVIII
əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kitabı və "Aşıq
yaradıcılığı" əsərlərində Qurbani,Sarı Aşıq, Aşıq Abbas Tufarqanlı,
Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgərvə b. klassik aşıqların həyat və yaradıcılığı,
XVII əsrdə yaranan "Əsli və Kərəm”, "Aşıq Qərib”, "Şah İsmayıl” və "Koroğlu”
eposu haqqında orijinal elmi mülahizələr söyləyib.
Alim ədəbiyyat tarixindən ali məktəb kurslarının
tədrisi sistemini işləmiş, proqram tərtib edib dərslik hazırlamışdır. Bu
istiqamətdə fəaliyyətinin bir qolu orta məktəblə bağlı olmuşdur. Tədris
proqramları və dərsliklər hazırlanması kimi mühüm və başlıca məsələnin həllində
H.Araslı öz əməyini ləyaqətlə sərf etmişdir. 1936-cı ildə VIII sinif üçün ilk
dəfə "Qədim ədəbiyyat" dərsliyini nəşr etdirən müəllif sonralar həmin
dərsliyi M.Rəfilinin, H.Eyvazovun həmmüəllifliyi ilə dəfələrlə təkmilləşdirərək
yenidən çapına nail olmuşdur. Həmid Araslı həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatımızı
paralel şəkildə araşdıran alim kimi dəyərləndirilir.
Təranə Məhərrəmova