Geyim rəssamlığımızın əfsanəsi
Bu günlərdə Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində
teatr-dekorasiya sənətimizin inkişafına layiqli töhfələr vermiş Xalq rəssamı Bədurə
Əfqanlıya (1912-2002) həsr olunmuş kitabın (naşiri R.Gülməmmədli və E.Ağamalov)
təqdimatı keçirildi. Rəssamın həmin gün həmin muzeyin sərgi salonunda
tamaşaçılara yaradıcılıq irsinin və həyatı ilə bağlı arxiv materiallarının təqdim
olunması, müasir sənətsevərlərə zamanında teatr, kino və rəqs sənətləri sıx
bağlı olan ilk qadın teatr rəssamımızın yadigar qoyub getdiyi sənət inciləri ilə
tanış olmağa imkan verdi.
Ziyadxan Əliyev
Həmin gün onunla ünsiyyətdə olanların çıxışlarında və
sonda toplaşanlara təqdim olunan milli rəqsləri rövnəqləndirən geyimlərdə Bədurə
xanımın ruhu duyulmaqda idi. Onun barəsində söz açmazdan əvvəl milli
teatr-dekorasiya sənətimizin təşəkkülünə səyahət etməyə ehtiyac duyuruq. Belə
ki, bunsuz B.Əfqanlının bənzərsiz sənətkarlığının estetikasını dəyərləndirmək
çox çətin olardı...
1873-cü ilin 10 martında Bakıda M.F.Axundzadənin "Sərgüzəşti-vəziri-xani
Lənkəran” komediyasının tamaşaya qoyulması ilə başlanan milli teatr tariximiz nədənsə
həmin günü səhnənin tərtibatını həyata keçirən adamın adını özündə yaşatmayıb.
Bunun obyektiv və subyektiv səbəblərlə bağlı olması da ən azı ehtimal
olunandır. Belə ki, o vaxt bu tərtibat klassik tutuma malik olsaydı, yəqin ki,
icraçı-rəssamın adı tarixə düşər və zaman-zaman xatırlanardı. Olub-olmamadığı
sona qədər dəqiqləşdirilməyən həmin tərtibatın zamanında tamaşanın ümumi
estetikasına hansı əlavə bədii-estetik dəyər bəxş etməsi nə qədər qaranlıq
qalsa da, müasir dövrdə teatr tamaşasını tərtibatsız təsəvvür etmək sadəcə
mümkünsüzdür.
Bu gün tamaşanın çox vaxt uğurunu şərtləndirən
yaradıcılıq məsələlərindən biri məhz onun tərtibatıdır, desək, yanılmarıq. Rəssamların
da iştirakı ilə ərsəyə gətirilən bir çox tamaşaların yüksək mükafatlara layiq
görülməsində də onların tərtibatlarının daşıdıqları estetik yükün duyulası rolu
olmuşdur. Bu gün ali təhsil ocaqlarında teatr-dekorasiya sənəti sahəsində
çalışacaq rəssamların hazırlanması da səhnəqrafiyanın əhəmiyyətinin
duyulmasının ifadəsidir.
Teatr-dekorasiya sənəti tariximizin arxada qalan illərini
xatırlamalı olsaq, onda öncə teatr tamaşalarında rəssamın iştirakı barəsində
ilk məlumatı zamanında 1908-ci ildə Ü.Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun” operasında
baş rolu oynamış Hüseynqulu Sarabskinin
verdiyini qeyd etməliyik. O, həmin tamaşanın tərtibatını sonralar həm də
rəssam kimi tanınacaq Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) tərəfindən yerinə
yetirildiyini müasirlərinə söyləmişdi.Sonradan Tiflisdə professional təhsil alan Bəhruz bəy
Kəngərli (1892-1922) Naxçıvana qayıtdıqdan sonra buradakı teatr tamaşalarının tərtibatı
ilə məşğul olmuşdu. Respublikanın sovetləşməsindən sonra isə bu sahədə
Ə.Əzimzadə, R.Mustafayev, S.Yefimenko, H.Mustafayev, daha sonrakı dövrdə isə
N.Fətullayev, İ.Axundov, Y.Toropov, İ.Seyidova, S.Şərifzadə, Ə.Almaszadə, Ə.Fətəliyev,
R.Məmmədov və s. rəssamlar olmuşlar.
XX əsrin ikinci yarısında rəngkarlıq və qrafika ilə
məşğul olan rəssamların teatr-dekorasiya işlərinə cəlb olunması, tamaşalara
yeni və özünəməxsus estetik məziyyətlər bəxş etmişdir. M.Abdullayev, T.Salahov,
T.Nərimanbəyov və E.Aslanovun teatr tərtibatları bu baxımdan maraq doğurur.
Ötən əsrin səksəninci illərində, eləcə də müstəqillik
dövründə bir çox gənclərin - N.Bəykişiyev, E.Məmmədov, Q.Məmmədov, T.Tahirov,
S.Haqverdiyeva, E.Sərxanoğlu, N.Səmədova, M.Əliyev və İ.Məmmədov kimi
yaradıcıların respublikanın müxtəlif teatrlarında səhnəyə qoyulan əsərlərin bədii
tərtibatlarında iştirakları həmin tamaşaların geniş tamaşaçı rəğbəti
qazanmasında rolu böyük olmuşdur...Adını yuxarıdakı rəssamların sırasında çəkmədiyimiz Bədurə Əfqanlı isə onların
hamısından daha çox səhnəqrafiya ilə məşğul olmuşdur. 1933-cü ildən ömrünün
sonuna qədər teatr-kino və rəqs geyimlərinin yaradılmasında onun təxəyyülündən
və sənətkarlığından davamlı şəkildə istifadə olunmuşdur. Etiraf edək ki, bu
yaradıcılıq prosesi onu müxtəlif xalqların bir-birindən fərqli tarixi, adət-ənənəsi, estetik dəyərləri
ilə qarşılaşdırsa da, o, bu təmasdan tamaşaçını duyğulandıra biləcək inandırıcı
bədii nəticələr çıxarmaqla, səhnə və
ekran əsərlərinin yaddaqalanlığının təminatına ciddi təsirlər göstərmişdir.
Bəri başdan deyək ki, Bədurə xanımın zaman-zaman
yaratdığı geyim eskizləri bu gün teatr-dekorasiya rəssamlarının həm müasir, həm
də gələcək nəsilləri üçün əyani ensiklopediyaya çevrilmişdir. Bunu həm də onun
yaradıcılığında ənənə və müasirliyi uğurla qovuşdurmasının nəticəsi saymaq olar...
Kinofilmlərə tamaşaçıların daha asan baxa biləcəyinin
qarşılığında deməliyik ki, onların uzun illər ərzində sevə-sevə tamaşa etdikləri
ekran əsərlərindəki obrazların geyimləri Bədurə xanımın təxəyyülünün sayəsində
yaradılmışdır. Bu mənada məna-məzmun tutumu təzad təşkil edən "Dədə Qorqud”, "Dəli
Kür”, "Koroğlu”, "Dəli Kür”, "Leyli və Məcnun”, "O qızı tapın” və "Qatır Məmməd”
filmlərindəki personajların görkəmlərinin koloritli tutum almalarında filmin
geyim rəssamı kimi onun böyük əməyi olmuşdur.Məşhur aktyor Rza Əfqanlı ilə ailə həyatı quran Bədurə
xanımın müxtəlif teatrlardakı fəaliyyəti də yaddaqalan olmuşdur. Onun "Otello” (V.Şekspir), "Qaçaq Kərəm”
(V.Mçedlişvili), "Şeyx Sənan” (H.Cavid), "Aşıq Qərib” (Z.Hacıbəyov), "Fərhad və
Şirin” və "Vaqif” (S.Vurğun), "Sevil”, "Oqtay Eloğlu” və "Aydın” (C.Cabbarlı),
"Müsibəti Fəxrəddin” (M.F.Axundzadə), "Şərqin gözəli” (Ə.Məmmədxanlı) və s. əsərlərinin səhnə tərtibatında və geyim
eskizlərinin hazırlanmasında özünəməxsusluq nümayiş etdirən rəssam, tərtibatda
tətbiq etdiyi müasir səhnəqrafiya materiallarını tamaşanın təsirli və
yaddaqalan olmasına yönəldə bilmişdir.
Bədurə xanımın hazırladığı rəqs geyimləri isə bir qədər
də tarixi əhəmiyyət kəsb etməsi ilə diqqət çəkir. Belə ki, həmin geyimlərin
milli tutumunu təkcə zahiri oxşarlıq səciyyələndirmir, belə ki, onların hər
biri rəng çalarlarına görə ifa olunan rəqsin ruhuna-ovqatına müvafiqdir. Bu
geyimlərdə rəng rəmziliyi də var, tamaşaçını duyğulandıra biləcək forma-biçim də...
Onun Bakı və Abşeron, Lənkəran, Qarabağ, Naxçıvan, Zaqatala-Şəki bölgələrində
geniş yayılmış müxtəlif ovqatlı rəqslər üçün hazırladığı geyim eskizləri bu gün
də tətbiq olunmaqda-müasirliyini qoruyub saxlamaqdadır.
Yeri gəlmişkən deyək ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
çoxsaylı rəqs ansambllarının onun yaradıcılığından bu gün də faydalandıqları
danılmazdır. Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblı və Dövlət Mahnı Teatrı rəqqaslarının
dünyanın ən nüfuzlu səhnələrində nümayiş etdirdikləri uğurlu çıxışlar
bilavasitə Bədurə xanımın hazırladığı geyimlərdə baş tutmuşdur.
Bu gün onun
bir çox əsərinin Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi və A.A.Baxruşin adına Rusiya Mərkəzi
Teatr Muzeyində (Moskva) saxlanması da onun yaradıcılığına sonsuz marağın ifadəsidir.
Bu həm də hələ sağlığında geyim rəssamlığımızın
əfsanəsinə çevrilmiş Bədurə xanımın sənətinin zamansızlığa qovuşmasının təsdiqidir...
Ziyadxan Əliyev