Fədakar folklorşünaslara həsr olunan əsər
Filologiya elmləri doktoru, professor Cəlal Qasımovun "Azərbaycan
folklorşünasları (1920-1950)” kitabı Firidun bəy Köçərli, Bəhlul Bəhcət,
Salman Mümtaz, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Bəkir Çobanzadə, Vəli Xuluflu, Hənəfi
Zeynallı, Əmin Abidin həyatı və yaradıcılığına həsr olunub. Müəllif göstərir
ki, bu kitabda 1920-1950-ci illərin elmi-ədəbi mühiti, xüsusilə də Azərbaycan
folklorşünaslarının totalitar rejim şəraitində göstərdiyi fədakarlıq – folklor
örnəklərini necə toplamaları, hansı metodoloji əsaslarla tədqiq etmələri,
hansı vasitələrdən istifadə edərək onları günümüzə qədər qoruyub gətirmələri,
eyni zamanda totalitarizm mühitində milliliyin və ziyalılığın mühafizəsi kimi
məsələlərdən söhbət açılır.
Xəyalə AĞAYEVA
Kitabda Firidun bəy Köçərliyə həsr olunan hissə "Firidun bəy Köçərlinin
müəmmalı ölümü, yaxud günahdan həqiqətə” adlanır. Məlum olduğu kimi, görkəmli
pedaqoq, ədəbiyyat tarixçisi, şifahi xalq ədəbiyyatının toplayıcısı və tədqiqatçısı
Firidun bəy Köçərli sovetləşmənin ilk aylarında qətlə yetirilib. Bu barədə
mövcud ədəbiyyatı izləyən müəllif belə qənaətə gəlir ki, Firidun bəy Köçərlinin
qətlə yetirilməsinin başlıca səbəbi onun şəxsiyyətində və yaradıcılığında özünü
qabarıq şəkildə büruzə verən millilik amili olmuşdur. O, xalqın tərəqqisi və
maariflənməsi yolunda fədakarlıq göstərmiş, Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan
şöbəsinin Qazaxa köçürülməsinə nail olmuşdur.
Dövrünün tanınmış, nüfuzlu ziyalılarından olan Bəhlul Behcətə həsr
olunmuş hissə "Bəhlul Behcət, yaxud təhrif edilmiş biblioqrafiya” adlanır. Müəllif
diqqətə çəkir ki, yalnız ömür yolu deyil, əməl yolları da təhrif edilmiş
insanlardan biri də Bəhlul Behcət olmuşdur. Onun həyat və yaradıcılığı ilə
bağlı materiallar məhv edildiyindən tərcümeyi-halını kənar müəlliflərdən öyrənirik.
Bəhlul Behcət bir neçə dəfə həbs edilmiş, 1938-ci ildə isə ən ağır cəzaya məhkum
olunmuşdur. Onun ədəbi irsinin böyük bir qismi əksinqilabi, millətçi, dini örnəklər
kimi xalqa zidd hesab edilərək məhv edilmiş, bir çox əlyazmalarının üzərinə isə
qadağa qoyulmuş, nəşrinə imkan verilməmişdir.
2006-cı ildə AMEA-nın Folklor İnstitutu "Azərbaycan folklorunun ilkin
nəşrləri” seriyası adı altında "Sarı Aşığın bayatıları” kitabının nəşrinə nail
olmuşdur. Bu işi yüksək qiymətləndirən müəllif göstərir ki, sənət adamının irsi
məhv ediləndə onun tarixdəki izi də itir. "Bu mənada Folklor İnstitutunun "Azərbaycan
folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası ilə buraxdığı kitablar təqdirəlayiqdir və
Azərbaycan mədəniyyətinin, irs-varis əlaqələrinin bərpası kimi müqəddəs
amallara xidmət edən qədirşünaslıq işidir”.
Bəhlul Behcət "Aşıq” təxəllüslü bayatı şairinin tərcümeyi-halı,
yaradıcılığı və digər silsilə məqalələri ilə diqqəti cəlb etmiş, onun ədəbiyyatşünaslığa
və folklorşünaslığa dair fikirləri təqdir olunmaqla yanaşı, həm də mübahisə
probleminə də çevrilmişdir. Bütün bu məsələlər üzərində dayanan müəllif göstərir
ki, açılmış mübahisələr öz dövründə çox böyük elmi diskussiyalara, qızğın
polemikalara səbəb olmuşdur. Həmin mübahisələrdə Sarı Aşıqla bağlı bir çox
qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirilmişdir.
Müəllif Bəhlul Behcətin "Qaçaq Nəbinin tarixi” əsəri üzərində də
ayrıca dayanır. Məlum olduğu kimi, bəzi tədqiqatçılar həmin əsəri dastan, bəziləri
toplama işi, bəziləri isə araşdırma kimi dəyərləndirmişlər. Bu əsəri ilk dəfə
üzə çıxaran və oxuculara çatdıranın professor İ.Abbaslı olduğunu qeyd edən
C.Qasımov yazır: "Tədqiqatlar göstərir ki, Bəhlul Bəhcətin "Qaçaq Nəbinin
tarixi” adlı kitabı müəllifin folklora həsr olunmuş şah əsəridir. Onun bu əsərini
Qaçaq Nəbinin kimliyi, mübarizəsi və fəaliyyəti ilə bağlı indiyədək aparılmış tədqiqatların
ən bitkini və mükəmməli hesab etmək olar”.
Müəllif göstərir ki, 1920–50-ci illərdə sosializm qəlibinə
sığmayanlar, xalqın, millətin tarixini, mədəniyyətini, adət-ənənəsini
yaşadanlar və yaradıcılıqlarında irslə varis, dünənlə bu gün arasında körpü
salanlar ən ağır ittihamlara məruz qalırdılar. Belə ittihamlara məruz
qalanlardan biri də Salman Mümtaz olmuşdur. Müəllif bu görkəmli şəxsiyyətin
yaradıcılığını hazırki dövrdə aktuallıq kəsb edən elmi tədqiqatlar üçün yeni mövzular, araşdırma istiqamətləri verən qiymətli irs kimi dəyərləndirir.
O, Salman Mümtazın fəaliyyətinin F.Köçərli ilə müqayisə edilə biləcəyini güman
edir. Çünki onların hər ikisi milli mədəniyyətimizlə bağlı olan çox qiymətli
materialları toplamış, tərtib etmiş və bir qismini isə nəşr etməyə nail
olmuşdur.
Məlum olduğu kimi, S.Mümtazın ümumfiloloji fəaliyyəti həm ədəbiyyatşü-naslıq,
həm də folklorşünaslıq yönlərində araşdırılmışdır. Bu barədə söhbət açan müəllif
onu da qeyd edir ki, S.Mümtazın folklorşünaslıq irsinin öyrənilməsi Azərbaycan
folklorşünaslıq tarixinin öz həllini çoxdan gözləyən problemlərindəndir.
Kitabda Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə həsr olunmuş hissə "Yusif Vəzir Çəmənzəminli,
yaxud 169 №-li istintaq işi” adlanır. Müəllif Sovet yazıçılarının I
qurultayının açılışı münasibətilə 15 avqust 1934-cü ildə "Kommunist” qəzetinin
baş məqaləsində bitərəf yazıçılar içərisində Şura ədəbiyyatında mühüm yer
tutan, milyonlarla oxucular tərəfindən sevilə-sevilə oxunan yazıçılar
sırasında Y.V.Çəmənzəminlinin də adının çəkildiyini, ancaq 1937-ci ildə
"Bolşevik təhlükəsi” və "Studentlər” əsərinə görə toplantılarda və dövrü mətbuatda
tənqid atəşinə tutulduğunu və Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən
çıxarıldığını yada salır. İstintaq işi ilə bağlı qovluqdakı sənədlərin görkəmli
siyasi xadim, yazıçı Y.V.Çəmənzəminlinin elmi tərcümeyi-halını yaratmaq
baxımından maraqlı faktlarla zəngin olduğunu nəzərə alan müəllif həmin qovluqdakı
sənədlərin bəzilərini oxuculara təqdim edir. Buradan da məlum olur ki, müstəntiq
tərəfindən verilən ittihamnamənin altından Y.V.Çəmənzəminli belə yazmışdır: "Mənə
verilən 3 maddədən ibarət ittihamlar ağ yalandır. Mən özümü günahkar hesab
etmirəm”.Y.V.Çəmənzəminli yaradıcılığı çoxşaxəli olmuşdur. O, görkəmli yazıçı,
publisist, folklorşünas, həm də ictimai xadim olmuşdur. Kitabda Y.V.Çəmənzəminli
folklorun toplanması, nəşri və tədqiqi ilə bağlı dərin məzmun və mündərəcəyə
malik əsərlərin müəllifi kimi qiymətləndirilir. O da qeyd edilir ki, folklor
Y.V.Çəmənzəminlinin təkcə elmi araşdırmalarında deyil, həm də bədii
yaradıcılığında xüsusi yer tutur.
Türk xalqlarının dilinin, ədəbiyyatının, bütövlükdə mədəniyyət
tarixinin tədqiqində müstəsna xidmətləri olan, professor Bəkir Çobanzadəyə
kitabda geniş yer ayrılıb. Müəllif göstərir ki, dərin nəzəri biliyə malik olan
professor Bəkir Çobanzadə dilçilik və ya ədəbiyyatşünaslıq görüşlərində kimsəni
təqlid etməmiş, kiminsə təsiri altına düşərək hazır stereotipləri və ya qəlibləri
götürüb türk dillərinə tətbiq etməmişdir. "O, dilin verdiyi imkanlardan,
faktik və praktik dil materiallarından çıxış edərək Azərbaycan, eyni zamanda
ümumtürk dilçiliyinin elmi əsaslarını yaratmağa çalışmışdır. Bu baxımdan
alimin "Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl” əsəri dilşünaslığımızın ilk sanballı,
predmetli və konseptual elmi əsəri hesab edilə bilər”.
Kitabda görkəmli ziyalı Bəkir Çobanzadənin dilçilik görüşləri ilə
yanaşı, ədəbiyyatşünaslıq görüşləri, şeir yaradıcılığı barədə də ayrıca bəhs
edilir. 1920-1930-cu illərdə folklorşünaslığın yaranması və formalaşmasında da
bu görkəmli alimin öz sözü olduğu qeyd olunur. Onun folklorşünaslıq fəaliyyəti
üzərində də dayanılır.
Kitabda professor V.Xulufludan da bəhs olunur. Məlum olduğu kimi,
V.Xuluflu Azərbaycanın orta əsrlər tarixinə dair bir çox əsərlərin müəllifi
olmuşdur. O, "Yeni türk əlifbası ilə yazı qaydaları”, "İmla lüğəti”, "Din və
qadın”, "Din və mədəni inqilab” və s. kitablarını nəşr etdirmişdir. Onun şifahi
xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində böyük əməyi
olmuşdur. O, 1927-ci ildə "Koroğlu” dastanını Aşıq Hüseyn Bozalqanlıdan
topladığı iki qolunu, 1929-cu ildə isə yeni qollar əlavə etməklə kitab halında
nəşr etdirmişdir. "El aşıqları”, "Tapmacalar” kitabları da onun tərtibində işıq
üzü görmüşdür. Onun tərtib etdiyi kitablar müəyyən elmi prinsiplər əsasında çap
olunmuşdur. Vəli Xulufludan danışarkən müəllif onun folklorda variantlılığa,
folklor mühitinə, folklorun pasportlaşdırılmasına, yerli dialekt və şivələrə
xüsusi əhəmiyyət verdiyini diqqətə çəkir.Kitabda görkəmli ədəbiyyat tənqidçisi və folklorşünas H.Zeynallıya da
ayrıca yer verilmişdir. Müəllif H.Zeynallının yaradıcılığı üzərində ətraflı
dayanır. "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti”nin sədri kimi onun şifahi
xalq ədəbiyyatının toplanması, nəşri, tədqiqi, eyni zamanda Azərbaycanın
ayrı-ayrı bölgələrinə ekspedisiyaların təşkili sahəsində mühüm işlər gördüyü
diqqətə çəkilir. H.Zeynallı daha çox öz nəzəri hazırlığını daim təkmilləşdirən,
milli folkloru dərin elmi əsaslarla tədqiq etməkdən ötrü elmi-nəzəri yeniliklərə
qarşı həssas olan bir alim kimi səciyyələndirilir.
XX əsrin 30-cu illərinin qanlı repressiyalarının qurbanlarından olan
görkəmli alim, istiqlal şairi Əmin Abidə həsr olunmuş hissə "Əhmədov Əmin Abid,
yaxud Türkiyədə təhsil almağın nəticələri” adlanır. Ə.Abidin millət, xalq, vətən
sevgisinin onun əleyhinə ittihamlara çevrildiyini göstərən müəllif 1938-ci
ildə həbsi ilə bağlı hazırlanmış arayışı və dindirmələri nəzərdən keçirir.
Bunlar əsasında belə qənaətə gəlir ki, Əmin Abid Türkiyədə təhsil aldığına,
türk qızı ilə ailə həyatı qurduğuna, mühacirlərlə əlaqə saxladığına, daha
doğrusu, türk oğlu türk olduğuna görə ittiham olunur. Müəllif həmçinin Ə.Abidin
verdiyi ifadənin də üstündən sükutla keçmir. 1924-cü ildə yazdığı "Bolşevik”,
"Annəmə” şeirlərini təhlil edir. Moskvanı xəyanət, zülm yuvası adlandırdığı
şeiri xatırladaraq belə əsərlərin müəllifindən bu cür ifadənin fiziki işgəncə
və psixoloji təzyiqlər altında alındığı nəticəsinə gəlir.
Müəllif göstərir ki, Ə.Abidin bir çox qiymətli əlyazmalarının məhv
olmasına baxmayaraq, onun yaradıcılığından bir çox nəşr olunmuş əsərlər
qalmışdır. Həmin əsərlər Ə.Abid haqqında ədəbiyyat tarixçisi, nəzəriyyəçi alim
və s. statuslarda bəhs etməyə imkan verdiyi kimi, peşəkar folklorşünas alim
kimi də bəhs etməyə əsas verir. Onun çox qiymətli folklorşünaslıq
yaradıcılığından bir əsər – "Türk xalqları ədəbiyyatında "mani” növü və Azərbaycan
"bayatı”larının xüsusiyyətləri” üzərində dayanır.
Kitabda 1920-1950-ci illərin elmi mühiti, həmin dövrdə Azərbaycan
folklorşünaslarının fəaliyyəti faktlar və sənədlər əsasında tədqiq olunub. Müəllif
aşkara çıxarılan arxiv materialları əsasında indiyə kimi diqqətdən kənarda
qalmış bir çox məsələlərə aydınlıq gətirib.
Xəyalə AĞAYEVA