Bakı 24°C
Ermənilərin üzbəüz savaşdan çəkindiyi türk
Cəmil Cahid bəy təkcə Türkiyənin hərb tarixində deyil, Azərbaycan
xalqının milli mücadilə və hərb tarixində də şərəfli səhifə yazmış bir insandır
və onun xidmətləri ən yüksək qiymətə layiqdir.
Cəmil Cahid bəy haqqında məlumat verməzdən əvvəl Həmidə xanım Cavanşirin
(Məmmədquluzadə) "Xatirələrim”dən kiçik bir hissəni xatırlamaq yerinə düşərdi:
"Erməni başkəsəni, rus ordusunda erməni könüllülərindən ibarət hərbi
birliklərdən birinin başçısı, türk əsgərinin qarşısından həmişə qaçmış, üz-üzə
savaşdan çəkinmiş, mehmetciyin xəncəri ilə qulağı kəsilmiş hərbi paltarlı bu
cani Türkiyə və Azərbaycanda körpə, qoca, qadın və uşaq demədən on minlərcə
silahsız dinc insanı qəddarcasına qətlə yetirib, yüzlərlə kənd və şəhəri külə
döndərib. Türkiyəyə qarşı vuruşan Avropa müttəfiq hərbi qüvvələrinə göstərdiyi
bu cür "şanlı” xidmətlərinə görə, Fransa prezidenti Raymond Puankare onu bu
ölkənin ən yüksək mükafatı olan Fəxri Legion ordeni ilə təltif edib!”
Hörmətli oxucu! Bunu boşuna xatırlatmadım. Agah olaq. Ata və babalarımız
70 il düşməni dost deyərək bağrına basıb, dosta, qardaşa düşmən deyib, qapıdan
qovub. Odur ki, bu gün qulağı kəsik gədanın nəvə-nəticələri Qarabağda qan
tökür. Tanıyaq, düşmənimizi də, dostumuzu da!
Balkan müharibəsindən başlayan döyüş yolu
Cəmil Cahid Toydəmir Məhəmməd Cahid bəyin oğlu idi. O, 1883-cü ildə
İstanbulda anadan olub. Kiçik yaşlarından hərbə meylli olan Cəmil Cahid
mükəmməl hərbi təhsil alıb. Hərbi məktəbi 1902-ci ildə bitirən Cəmil Cahidin
ilk döyüş yolu Balkan, daha sonra isə Birinci Dünya Müharibəsindən keçib.
İgidliyi, cəsarəti, ciddi nizam-intizamı ilə ilk döyüşlərdən ad-san qazanan
Cəmil Cahid bəy 1918-ci ilə kimi çətin bir döyüş yolu keçib. 1918-ci ilin
əvvəllərində Met Yusif İzzət paşanın əmrində tümən (diviziya) komutanı olaraq
ana yurdu Qafqazı qurtarmaq və bağımsız bir Quzey Qafqaz cümhuriyyəti qurmaq
üçün savaşlara girdi. Beşinci Qafqaz firqəsinin tərkibinə daxil olan 9-cu
Qafqaz alayının komandiri, Qafqaz İslam Ordusunun ən fəal xadimlərindən biri
olan Cəmil Cahid bəy 1918-ci il iyunun 4-də Azərbaycana doğru hərəkətə başladı.
Onun rəhbərliyi ilə əvvəl Qazaxda, (iyunun 7-də) sonra Gəncədə (iyunun
11-12-si) ermənilər tərksilah edildi. Gəncə döyüşlərində Səməd bəy
Rəfibəyovun (sonra türk ordusunun
generalı rütbəsinə layiq görüldü) da çox böyük köməyi olub. Çox ağır keçən
Gəncə döyüşləri haqqında xatirələrdən oxuyuruq: "Döyüş axşama qədər davam etdi.
Cəmil Cahid bəy hər an bizimlə idi. Ən ağır döyüşlərdə öndə gedərdi. Axşam saat
11-də bir keşiş, bir erməni zabiti və bir komissar əllərində ağ bayraq Cəmil
Cahid bəyin qərargahına gəldilər. Danışıqlardan sonra onlar tərksilah olmağa
razılıq versələr də, vədlərinə əməl etmədilər. Bundan əsəbiləşən Cəmil Cahid
bəy avqustun 12-də səhər tezdən hücuma keçmək əmrini verdi”.
Avqustun 13-də Cəmil Cahid bəy Nuru paşanın əmri ilə Şərq Cəbhəsi
komandanlığının tərkibinə daxil olan Cənub qrupunun komandanı təyin edilərək
Bakının azad edilməsi uğrunda döyüşlərə daha fəal cəlb edilir və sentyabrın
15-də Bakı azad olduqdan sonra şəhərin komendantı təyin edildi. Onun şəhər
komandanı kimi Bakı əhalisinə ünvanladığı müraciətdə də millətlər arasında fərq
qoyulmur:
1. Osmanlı ordusuna pənah
gətirən bütün əhalinin cins və məzhəbə ayırmadan canı, ərz və halı əmniyyət
altındadır.
2. Hər kəs dükanları açıb
iş və gücü ilə məşğul olacaqdır.
3. Talamaq,
yandırıb-yaxmaq, adam öldürmək şiddətlə qadağandır. Günahkarlar növbətçilər
tərəfindən dərhal qətl ediləcəkdir.
4. Heç bir kəs, heç bir
bəhanə ilə axşam saat 7-dən sabah saat 7-yə qədər evdən çıxmayacaqdır.
5. Tüfəng götürmək, fişəng
atmaq qətiyyən qadağandır.
Bakı komandanı, miralay Cəmil Cəmşid.
Şuşa əhli onu çox böyük ehtiram
və hörmətlə qarşılayırlar
Cəmil Cahid bəy tezliklə Bakıda asayişin təmin edilməsinə, ciddi
nizam-intizam yaratmağa nail oldu. Amma bu zaman Qarabağ da vəziyyət çox ağır
idi və bu vəziyyətin yaxşılaşması üçün bütün ümidlər türklərə idi. Bu haqda
Həmidə xanım "Xatirələrim”də geniş yazırdı: "Şuşada ermənilərlə müsəlmanların
münasibətləri tarıma çəkilmiş vəziyyətdə idi. Söz-söhbət gəzirdi ki, türklər
gəlirlər. Türklər Şuşa yolunu açmaq üçün gəlirlər. Hər kəs türklərin gəlişini
gözləyir və Şuşada böyük pişvaz tədbirləri görülürdü. Şəhərin bəzədilmiş, qala
qapıların girəcəyində bir neçə zəfər tağı asılmışdı. Bu zəfər tağlarının birini
Şuşa qadınları adından mən ucaltmışdım. Ağ kəlağayı üzərində tikmə naxışla
hilal və ulduz salmış və türkcə belə bir şüar yazmışdıq: "Gün gələcək, həqiqət
günəşi doğacaq, əsarətdə qalan Ana-Şərq istiqlal qazanacaq!”
Belə ağır bir vaxtda Qarabağ məntəqəsi komutanı, podpolkovnik İsmayıl
Haqqı bəy Nuru paşadan ermənilərin hücumlarının qarşısını almaq üçün hərbi
qüvvə göndərməsini xahiş edir. Nuru paşa da polkovnik Cəmil Cahid bəyi 1-ci
Azərbaycan diviziyası komutanı olaraq Qarabağa göndərdi. Bundan sonra Cəmil
Cahid bəy uzun illər komandiri olduğu 9-cu Qafqaz alayını 1-ci Azərbaycan
diviziyası ilə birləşdirir. Burada məqsəd 1-ci Azərbaycan diviziyasının
formalaşmasını və möhkəmləndirilməsini sürətləndirmək idi. Əslində 1918-ci ilin
oktyabrında Qarabağın erməni-daşnak qoşunlarından təmizlənməsinin əsas ağırlığı
da 1-ci Azərbaycan diviziyasının üzərinə düşdü.
Beləliklə, sentyabrın 25-dən etibarən Cəmil Cahid bəy qoşunu ilə
Qarabağ ərazisinə daxil olur. Şuşa əhli Cəmil Cahid bəyi çox böyük ehtiram və
hörmətlə qarşılayırlar: "Şəhərə birinci olaraq Cəmil Cahid paşa avtomobilində
daxil oldu. Paşa ilk olaraq məscidi ziyarət etdi. Sonra Xan bulağına qalxdı. Bu
vaxt şəhərin erməni səmtindəki hakimiyyət nümayəndələri çoxlu sayda bayraq və
nişanlarla əhatə olunmuş avtomobillə müsəlman səmtinə daxil olaraq öz
itaətlərini bəyan etdilər. Sonra uzun-uzadı nitqlər söylədilər, sülhdən,
dostluqdan, qonşuluqdan, danışdılar və getdilər”.
Bəxtiyar Qaraca "Qafqaz İslam Ordusu Qarabağda” məqaləsində yazır:
"Türk hərbi qüvvələri 7 oktyabrda əməliyyata başladılar. Əsgəranı ələ keçirən
türk qoşunları sürətlə Şuşaya yaxınlaşdı. Türk ordusu ilə qarşılaşmağa cürət
etməyən Andranik Şuşanın mühasirəsini buraxaraq cənuba doğru çəkilməyə
başladı”. Cəmil Cahid bəy də Qarabağın tanınmış igid bəylərindən olan Sultan
bəyin komandanlığı altında bir türk dəstəsini Andronikin qüvvələrinin ardınca
göndərdi. Həmin qüvvə Andranikin qüvvələrini darmadağın etdi. Onlar Gorusa
çəkildi. Şuşada Andranikin mühasirəyə aldığı 20 min türk kütləvi qırğından
qurtarıldı. Yoxsa onları dəhşətli bir
faciə gözləyirdi. Çünki Andranik bölgədəki bütün türklərin faciəli şəkildə
qətlə yetirilməsini öz başkəsənlərinə əmr etmişdi.
Ermənilərin baş tutmayan
"gözəlçə” hiyləsi
Həmişəki kimi, mərdi-mərdanə döyüşdən qacan ermənilər şirin dillərini
işə salaraq hiyləyə əl atsalar da, heç nəyə nail ola bilmədilər. Məcbur olub
yenidən "dostluqdan”, "qardaşlıqdan” dəm vurmağa başlayan ermənilər hətta
paşanın şərəfinə ziyafət də veriblər. Həmin ziyafətdə iştirak edən Həmidə xanım
yazırdı: "Erməni ziyalıları Türk paşanın şərəfinə ziyafət təşkil etdilər. Bu
ziyafətə müsəlman ziyalıları da dəvət olunmuşdu. Biz də orada idik. Ziyafət çox
canlı keçdi. Paşanın ətrafında gözəl bir erməni qadını dolaşırdı”. Xatirələrdən
aydın olur ki, bu erməni "gözəlçəsi” nə qədər israr etsə də, gecəni Cəmil Cahid
paşanın "qonağı” ola bilmir. Mirzə Cəlilin və Həmidə xanımın təklifi ilə Cəmil
Cahid paşa gecəni onların qonağı olur. "Cəmil Cahid paşa dəvətimizlə bizə qonaq
gəldi. Paşanın əhvalından görünürdü ki, Mirzə Cəlillə tanışlıqdan çox
məmnundur. Onlar uzun-uzadı söhbət etdilər”.
Tezliklə Cəmil Cahid bəy nəyinki, Şuşada, bütün Qarabağda
əmin-amanlıq yaradır. O, "Şuşadakı ermənilərə müraciət edərək onlardan türk
ordusuna tabe olmağı tələb edir. Ermənilər "türk ordusunun bütün əmrlərinə
tabeyik” vədini versələr də, Cəmil Cahid bəy Qarabağı tərk edəndən sonra nəinki
Qarabağın, hətta bütöv Azərbaycanın qara günləri yenidən başladı. Qocaman
yazıçı-tədqiqatçı Qılman İlkin o günlər haqqında yazırdı: "Türklərdən sonra
yeni Azərbaycan respublikası bir növ yetim qaldı. Onun düşmənləri, birinci
növbədə, daşnaklar ayaq tutdular. Xüsusilə Qarabağda Andranik yenidən qanlı
cinayətlərini davam etdirməyə başladı”.
Cəmil Cahid bəy öz ölkəsində də aparılan istiqlal mücadiləsində
yaxından iştirak edib. 4-cü korpusun 5-ci firqəsinə komandanlıq etdi, general
rütbəsinə layiq görüldü. 1940-cı ildə general-polkovnik rütbəsində jandarm
qüvvələri komandanı, 1943-1946-cı illərdə ordu generalı rütbəsində 1-ci ordu
komandanı, 1946-47-ci illərdə isə Türkiyənin milli müdafiə naziri vəzifəsini
icra edən Cəmil Cahid bəy 1956-cı ilin 15 iyulunda vəfat edib.
Bakının ilk qarnizon rəisi Cəmil Cahid bəyin ruhu bu gün yenə də
Qarabağda dolanır. O ruh ər oğullarımızın dizinə təpər, qoluna qüvvət verərək
qələbəyə ruhlandırır. Ruhun şad olsun, igid türk balası!
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist
