Ermənilərin Qafqazda törətdikləri qırğın və talanlar
30.03.19 10:45
2186
Təcavüzkar
erməni-daşnak qüvvələri iki yüz ildən artıq bir müddətdir ki, şovinist
havadarlarının dəstəyi ilə Qafqazda müxtəlif miqyaslı qırğınlar və talanlar törədirlər.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiya ilə İran arasındakı müharibə nəticəsində Şimali
Azərbaycan Rusiya imperiyasının əsarəti altına keçdikdən sonra çar hakimiyyəti
İran və Türkiyədən on minlərlə erməni ailələrini azərbaycanlıların yaşadıqları ərazilərə
köçürərək bu torpaqlarda məskunlaşdırdı. Rusiya
ilə İran arasında bağlanılmış Gülüstan (12 oktyabr 1805-ci
il) və Türkmənçay (10 fevral 1828-ci il) müqavilələri kimi tarixi sənədlər,
habelə Qarabağ xanlığının Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsi haqqında 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ xanı
İbrahim xanla Rusiya imperiyası qoşunlarının generalı Pavel Sisyanovun
imzaladıqları Kürəkçay müqaviləsi təsdiq edir ki, imperiya sırf Azərbaycan
torpaqlarını işğal etmiş və həmin tarixi
sənədlərin heç birində erməni malikanələri və onların Rusiya təbəəliyinə keçməsi
haqqında işarə belə olmamışdır.
XIX əsrin əvvəllərindən başlanan köçürülmə prosesləri bir çox tarixi
mənbələrdə, o cümlədən S.N.Qlinka, N.İ.Şavrov, A.S.Qriboyedov, V.L.Veliçko,
S.P.Zelinski və başqalarının əsərlərində
əks olunmuşdur. XIX əsrin 90-cı illərinin ortalarından etibarən
erməni məsələsinin Türkiyədən Zaqafqaziyaya köçürülməsi, ”Daşnaksütyun”
partiyasının burada fəaliyyətinin gücləndirilməsi Qafqazda milli düşmənçilik və
ədavət toxumlarını səpdi. Daşnaklar bu
yerlərdə göründükləri ilk vaxtlardan etibarən terror aktları törədərək özlərinin
həqiqi simalarını göstərməyə başladılar.
Çar hakimiyyətinin yürütdüyü mürtəce siyasətə cavab
olaraq Azərbaycanın tanınmış ziyalıları və görkəmli
ictimai-siyasi xadimləri millətin taleyi
ilə bağlı məsələlərin həll edilməsi uğrunda fəal mübarizəyə qoşuldular.
M.Ə.Rəsulzadənin"Stalinlə ixtilal xatirələri”
kitabında qeyd edildiyi kimi: "Milli özəllikləri (xüsusiyyətləri) heç
bir zaman unutmamış xalqımızda hürriyyət
və milli istiqlal fikirlərini mənimsəyən yeni bir münəvvər nəsil yetişmişdi: bu nəsil mənsub
olduğu kütləyə istifadə edə bildiyi vasitələrlə xidmət etmək istəyirdi”.
İmperiya ərazisində vəziyyətin kəskinləşdiyini
görən II Nikolay vaxt qazanmaq məqsədilə 1905-ci il oktyabrın 17-də Manifest
imzaladı. O vaxtlar Rusiyada həmin Manifestə "Azadlıqlar Manifesti» də
deyilirdi. Həmin Manifest siyasi və ictimai təşkilatların yaradılması prosesinə güclü təkan verdi. 1905-ci il 17 oktyabr
tarixli Manifestdən sonra bütün Rusiyada açıq şəkildə fəaliyyət göstərən yüzlərlə
cəmiyyət, təşkilat və hətta siyasi partiyalar yaradıldı. Azərbaycanın milli
burjuaziyası və ziyalıları 1905-1906-cı illərdə yaradılmış "Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”,
"Nəşri-maarif”, "Nicat”, "Səadət”, "Səfa” mədəni-maarif cəmiyyətləri xalqın
maarifləndirilməsinə və onun mədəni inkişafına çalışırdılar. Lakin mütləqiyyət imperiyanı bürüyən həmin proseslərə lazımı
diqqət yetirmir, milli məsələdə isə bir
addım da olsun
güzəştə getmir və əksinə olaraq, birinci Rusiya
inqilabı illərində millətlərin əsarətdə saxlanmasının köhnə idarəetmə
formalarına qayıtdı. Mütləqiyyət
Qafqazın 1844-1881-ci illər ərzində
idarə olunması təcrübəsindən
istifadə olunmasına qərar
vermiş və ilk növbədə, 1905-ci il
fevralın 26-da Qafqazda
geniş mülki və hərbi səlahiyyətlərə malik
canişinliyi bərpa etmişdi. Canişin Vorontsov-Daşkova verilmiş
çar reskriptində qeyd edilirdi ki, bu
orqanın birinci vəzifəsi Qafqazda
yubanmadan dinclik yaratmaqdır. 1905-ci il fevralın 18-də II Nikolayın fərmanı ilə Bakıda və Bakı quberniyasında, 1905-ci ilin
sentyabrında isə Yelizavetpol quberniyasında hərbi vəziyyət rejimi tətbiq
edildi. 1905-1907-ci illərin I
rus inqilabı dövründə çarizm
öz hökmranlığını saxlamaqdan ötrü bir sıra süni tədbirlər həyata
keçirdi. Belə süni tədbirlərdən biri də müxtəlif
millətlər arasında ədavət
yaratmaq idi. M.Ə.Rəsulzadə çarizmin siyasətini tənqid edərək yazırdı: "Rusiya
məmləkətində hökm sürən istibdadın ən qədim və köhnə üsullarından biri budur ki, istibdad özünə
tabe olan millətləri
bir-biri ilə yağılaşdırıb, beləcə,
müxtəlif millətlər arasında
ziddiyyət və düşmənçilik
salırdı”.
1905-ci il
fevralın 6-da Bakının mərkəzində, erməni kilsəsinin
yaxınlığındakı "Parapet”
meydanında Bakı qəzasının Sabunçu kənd sakini, varlı müsəlman Ağarza Babayevin ermənilər tərəfindən öldürülməsi azərbaycanlılarla
ermənilər arasında qanlı qarşıdurmanın
başlanmasına təkan verdi Bakı qəza rəisinin Bakı qubernatoruna göndərdiyi 7 sentyabr 1905-ci il tarixli 3233
№-li raportunda qeyd edilirdi: "...iğtişaşlar
başlayan vaxtdan mənim diqqətim həm yanğının baş verdiyi, həm də
tatarlarla ermənilər arasında qırğının
baş verə biləcəyi daha təhlükəli bölgə
olan Bibi-Heybətə yönəlmişdi. Bibi-Heybət polis bölməsinin məlumatlarında
iğtişaşların ermənilər tərəfindən törədildiyi qeyd edilirdi. Onlar Bakı şəhərində
qərar tutmuş yeganə hərbi hissə olan
2-ci kazak alayının 2-ci sotnyasının düşərgəsini
atəşə tutmağa başlamışdılar. Lakin vaxtında görülmüş tədbirlər
nəticəsində cinayətkarlar saxlanılmış,
onların atəş açdıqları
yerlər axtarılaraq möhürlənmişdir...”
1905-ci il
fevralın 6-da Bakıda başlamış qanlı qarşıdurmalar qısa müddətdə Azərbaycanın başqa qəzalarına, o cümlədən
Naxçıvan, Ordubad, Cavanşır, Şuşa, Qazax, İrəvan, Eçmiədzin, Zəngəzur, Dərələyəz,
Göyçə,Vedi və digər
bölgələrə də yayılmışdır.
Erməni-müsəlman toqquşmaları 1906-cı ildə
yenidən Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında təşkil olundu. 1905-ci ildə
erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi milli siyasi partiyanın yaradılmasını
zərurətə çevirdi. İrticaçı partiya
olan "Daşnaksütyun”-a və onun
silahlı qüvvələrinə qarşı
siyasi partiyanın və
döyüş drujinalarının yaradılması həyati zərurətdən irəli gəldi.
1906-cı ilin avqustunda Şuşada Ə.b.Ağayevin
başçılığı altında "Difai” partiyası yaradıldı. Mərkəzi Komitəsi Bakıda yerləşən
partiya əsasən Qarabağda fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın yaranmasının əsas səbəbi
erməni daşnakların azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qırğınların qarşısını almaq
idi. Döyüşkən partiya kimi yaranmasına və rus rəhbər orqanlarının nümayəndələrinə
qarşı bir sıra qəti tədbirlər keçirməsinə baxmayaraq, "Difai” partiyası yalnız
hərbi məqsədlər güdmürdü. Partiya Azərbaycan
xalqını erməni qırğınlarından xilas etməyi, həm
də müsəlmanların maariflənməsi
uğrunda mübarizə aparmağı özünün başlıca məqsədi elan etmişdi.
Partiyanın ən fəal
şöbələrindən biri Şuşada fəaliyyət göstərirdi və Qarabağ Məclis Birliyi adlanırdı.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivində saxlanan "Polis
departamentinin xüsusi şöbəsi” adlı fondun materiallarında Mikayıl
İsrafilov adlı bir nəfərin şahidlik ifadəsi
mövcuddur. Həmin sənəddə "Difai” partiyasının Bakıda yaşayan "İrşad” qəzetinin redaktoru
Əhməd bəy Ağayevin
təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə meydana gəldiyi və onun partiyanın başçısı
və Mərkəzi Komitəsinin
sədri olduğu qeyd edilir. Bildiirilir ki, Əhməd bəy Ağayev 1906-cı il avqustun əvvəllərində
son qırğın zamanı Şuşaya gələrək nüfuzlu və fəxri tatarların (azərbaycanlıların-R.S.)
yığıncağını keçirir. Ağayev, doktor
Mehmandarov və b. çıxışlarında bildirirlər ki, müsəlmanlar
indiyə qədər rus hökumətinə sadiq
qaldığı halda, əvəzində
general Qoloşapov erməni
xumbaları ilə birləşərək
imkanlı tatarların evlərini,
saray və məscidlərini dağıtdılar, minlərlə müsəlmanları
aclığa düçar qoydular. Həmin yığıncaqda
canişindən general
Qoloşapovun geri çağırılmasının xahiş
edilməsi və müraciətnamənin buraxılması haqqında qərar qəbul edildi.
Buraxılmış müraciətlərin birində partiyanın
yaradılmasının məqsədi və
qarşıya qoyulan vəzifələr haqqındakı geniş şərh verilirdi.
Şuşada azərbaycanlı
əhalinin vəhşicəsinə qırılması və qovulmasında hərbi yardım göstərən
general Qoloşapov 1906-cı il noyabrın
8-də Tiflisdə partiyanın tapşırığı ilə Hüsü
Əli, Kleşşinski isə 1907-ci
il aprelin 25-də
Seyid Miriş tərəfindən
qətlə yetirilmişdir. Hər iki sui-qəsdin
məsuliyyətini öz üzərinə
götürən partiyanın buraxdlğı
intibahnamədə qeyd edilirdi: "Müsəlmanlar! General Qoloşapov aldığı iki
güllə yarasından bizim
üçün nifrətamiz həyatına biabırcasına son qoydu. O, Qarabağda
törətdiyi pisliklərə görə "Difai” partiyası
tərəfindən ölümə məhkum edilərək
layiq olduğu piyaləni içdi. Bu,
"Difai” partiyasının Qafqaz müsəlmanlarının qeyrət və ləyaqətinin müdafiəsi
yolunda ilk çıxışı və xalqın qaynamaqda
olan hiddətinin intiqam aktıdır... İndi "bu
müsəlmanların daha çox qanını tökün” deyən Qoloşapovun
yüzlərlə qurbanının qəlbi sakitləşər. İndi minlərlə köməksiz ana və bacıların göz yaşları
quruyar. İndi Zəngəzur, Şuşa, Cəbrayıl və
Cavanşir qəzalarının minlərlə
müflisləşmiş sərgərdan əhalisi, heç
olmasa, bir balaca dincələr”. Müraciətnamə "Yaşasın
"Difai!”, "Məhv olsun xalqın cəlladları və xəyanətkarlar” sözləri ilə
bitirdi.
"Daşnaksütyun”-un
saysız-hesabsız erməni terrorları ilə müqayisədə "Difai” partiyasının sui-qəsd
aktları o qədər
də nəzərə çarpacaq
dərəcədə olmasa da, çar üsul-idarəsi,
habelə ermənilər azərbaycanlıların
daha əvvəlki kimi
sakit oturub hökumətə
itaət edərək erməni
xumbalarının qarşısından qaçması hallarına son
qoyulduğunun, ciddi və inadla
müqavimət göstərdiyinin şahidi
oldular. Bununla əlaqədar olaraq partiyanın müraciətnaməsində deyilirdi:
"Mütəşəkkil hərbi qüvvəyə malik, eyni zamanda yeni
silahlarla, hətta toplarla təchiz
edilmiş daşnak partiyası bir tərəfdən silah gücünə bütün erməniləri,
digər tərəfdən də Qafqaz hökumətini özünə
tabe edərək ümdə məqsədlərinə nail olmağa çalışır. Onların əsas məqsədləri
Qafqazda yaşayan bütün müsəlmanları qırdıqdan sonra
torpaqlarını işğal etməkdir. Bu məqsədlərinə nail
olduqdan sonra ermənilərin
fikirləri Qafqazda ermənilər üçün
milli müstəqil bir
idarə yaratmaqdır. Əgər daşnak
partiyası namus və səmimiyyətlə
öz hərəkət və fəaliyyətinin həqiqi proqramını aşkar söyləyərlərsə və bu proqram
Qafqazda yaşayan bütün millətlərin azadlığı və
müstəqilliyinə xələl gətirmirsə, o zaman biz birlik əlimizi həmişə ona
uzatmağa hazırıq. Əksinə, əvvəllər
olduğu kimi, müsəlmanların üzərinə xain və qəddarcasına hücumlar edərlərsə,
bizdən layiqli cavabını
alar və Qafqaz
başdan-başa sonsuz qanlı
səhnə halına düşər”.
Tanınmış
ictimai-siyasi xadim Əhməd bəy Ağayev tərəfindən "Difai” partiyasının
yaradılması Azərbaycanın müsəlman-türk əhalisinin erməni təcavüzündən və repressiyalarından
qorunmasında misilsiz rol oynadı. "Difai” ərəbcə müdafiə deməkdir. Adından da
göründüyü kimi, bu partiya özünümüdafiə, antiterror təşkilat kimi fəaliyyət
göstərmişdir. Əgər "Daşnaksütyun” partiyası elə ilk vaxtdan etibarən yeni ərazilər iddiasında olan və öz etnosunun müstəsnalığını
bəyan edən bir terror təşkilatı kimi
yaranmışdırsa, "Difai” partiyası erməni
terrorçularının bu hərəkətlərinə cavab
olaraq, antiterror təşkilat kimi fəaliyyət göstərmişdir. ”Difai” partiyasının
yaradılmasının başlıca səbəbi 1905-1906-cı
illərin erməni-azərbaycanlı münaqişəsi
olmuşdur. ”Difai” partiyasına öz dövrünün yüksək
təhsilli, Avropanın nüfuzlu universitetlərində təhsil
almış azərbaycanlı ziyalılar
rəhbərlik edirdi. "Difai”
partiyasının meydana gəlməsini Azərbaycanda
milli mənlik şüurunun
formalaşmasının parlaq ifadəsi
kimi qəbul etmək mümkündür. "Difai” partiyası
nümayiş etdirdi ki, Azərbaycan xalqı
özü öz taleyini həll
etmək, lazım olduqda güc strukturlarını yaradaraq özünü müdafiə
etmək iqtidarındadır.
Tarixin ibrət dərslərindən
ermənilər düzgün nəticə çıxarmalı və Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasətindən əl çəkməlidirlər.
Gec də olsa, millətçi erməni-daşnak qüvvələri
Qarabağda törətdikləri özbaşınalıqlara
son qoymalı və bilməlidirlər ki,
vaxt gələcək törətdikləri haqsızlıqlara, günahsız insanların tökülən qanlarına
görə cavab verməli olacaqlar. Təcavüzkar erməni-daşnak qüvvələri bunu birdəfəlik
dərk etməlidirlər ki, əzəli və əbədi türk torpağı olan Dağlıq Qarabağda ikinci
erməni dövlətinin yaradılmasına Azərbaycan
xalqı heç vaxt imkan verməyəcək. Separatçı
erməni-daşnak qüvvələrinin Qafqazdakı təcavüzkar fəaliyyətinə son qoyulmalıdır
və bu, Azərbaycan xalqının və zamanın tələbidir.
Dünyanın mütərəqqi ictimaiyyəti
Qarabağda, xüsusilə Xocalıda nümayiş
etdirilmiş erməni faşizminin
inkişaf etməsinə yol verməməli, bəşəriyyətin birgə səyləri
ilə dirçəlməkdə olan erməni faşizminin
qarşısı alınmalıdır.
Bakı 24°C
