"Əlifba müharibəsi"

18.09.21 09:00 745

Rusiya postsovet məkanının sürətlə latınlaşması prosesinin qarşısını ala bilmir

Rusiyanın postsovet məkanında üzləşdiyi problemlərin sırasına daha biri əlavə olunur. Bu məkana daxil olan ölkələrin sürətlə kiril əlifbasından çıxıb latına keçmələri artıq qarşısıalınmaz prosesə çevrilib. SSRİ dağıldıqdan sonra onun varisi qismində çıxış edən Moskva bu ölkələrin ərazisində süni münaqişə ocaqları yaratdı və məqsədi də bəlli idi – müstəqil olmağa çalışan dövlətləri öz təsir dairəsində saxlamaq. Üstündən 30 il keçməsinə baxmayaraq, bu münaqişələr həllini tapmayıb. Məhz Kremlin yeritdiyi siyasətin nəticəsidir ki, indi bu dövlətlər çıxış yolunu sürətlə Moskvadan uzaqlaşmaqda görür. Buna nail olacaqlarmı? İndidən nə isə söyləmək və proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Bir faktı bildirək ki, hazırda kiril əlifbası arealı sürətlə azalır. İndi yalnız bu ölkələrdə - Belarus, Bosniya və Herseqovina, Bolqarıstan, Qırğızıstan, Şimali Makedoniya, Monqolustan, Rusiya, Serbiya, Tacikistan və Monteneqroda kiril əlifbası istifadə olunur.

Niyə kiril əlifbasından imtina olunur?

Xatırladaq ki, SSRİ-nin dağılması ilə kiril əlifbasından uzaqlaşan Moldovanın ardınca, Azərbaycan, Türkmənistan əlifbalarını dəyişdi və sürətlə latınlaşma prosesinə start verdilər. Bəs nədən daha çox ölkə kirildən latına keçməyə üstünlük verir? Bu qərar nə ilə bağlıdır – bu, özünümüdafiə, yaxud ondan uzaqlaşmaq əlamətidir? Belə götürəndə, bu ölkələrdə slavyan əlifbası heç vaxt "doğma" da olmayıb. Bəllidir ki, artıq Özbəkistan və Qazaxıstan rus əlifbasından uzaqlaşmaq barədə qərara imza atıb. Qırğızıstan parlamentinin deputatları latın əlifbasına keçid məsələsini qaldırsalar da, keçmiş prezident Almazbəy Atambayev buna qarşı çıxdı. Lakin deputatlar israrlı görünür. "Kiril əlifbası Qırğızıstana texnologiyaları inkişaf etdirməyə mane olur, ölkənin müasirləşməsinin qarşısını alır” - deyə keçmiş deputat Kanıbek İmanəliyev deyib. O, kiril əlifbasını Qırğızıstanın əqli irsi adlandırsa da, 2030-2040-cı illərə kimi latın əlifbasına keçidin zəruri olacağını deyib.

Ukrayna da "Əlifba müharibəsi”nə start verdi

İndi isə latın əlifbalı ölkə olmaq arzusunu Ukrayna da bəyan edib. Bununla da, Ukrayna ilə Rusiya arasında saysız-hesabsız problemlərin sırasına daha biri də əlavə olunub. Bu ideyanın müəllifləri əmindirlər - latın əlifbası fonetik cəhətdən Ukrayna dilinə daha yaxındır. Lakin hədəf heç də bu deyil. Ukrayna əbədi düşməni olaraq gördüyü Rusiya ilə yaxınlığı birdəfəlik kəsməyə çalışır. Dil islahatı problemli şəkildə ölkənin ən müxtəlif dairələrində müzakirə olunur, təkliflər səslənir. Hələ ki, bu məsələ müzakirə səviyyəsində olsa da, yaxın gələcək üçün bunun reallaşması mümkün olmaya bilər. Müzakirəni Ukrayna Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi Aleksey Danilov ortaya atıb. Ondan əvvəl isə bu ideyanı keçmiş xarici işlər naziri Pavel Klimkin qaldırmışdı. Bir neçə ay əvvəl isə latın əlifbasına keçidin məqsədyönlülüyünü Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda qaldırıblar. Onlar yazıçı Sergey Pilippenkonun doğum gününün 135 illiyi ilə bağlı yaydıqları müraciətdə də buna yer ayırıblar. Bu şəxs vaxtilə kiril əlifbasından latına keçidin təşəbbüskarı kimi çıxış etmiş, nümayişkaranə şəkildə latın-Ukrayna dilində yazırdı. Lakin o zaman onun təşəbbüsü geniş dəstək qazanmadı. İndi isə nəzərə alsaq ki, ölkə Rusiya ilə müharibə həddindədir, torpaqlarının çox hissəsi işğal olunub, o zaman onun aktual əhəmiyyət kəsb edəcəyi gözlənilir. İdeyanın əleyhdarları hesab edirlər ki, bu məsələni qısa zamanda reallaşdırmaq mümkün deyil.

Asan olmayacaq, amma...

Uzunmüddətli perspektivdə bəlkə də onu reallaşdırmaq olar. Lakin əlifbadan sürətlə imtina etmək elə də asan olmayacaq. Ölkənin şərq hissəsində Rusiyanın, rus dilinin ciddi dayaqları mövcuddur. Qəti şəkildə Rusiyanın mental, mədəni və informasiya təsirindən çıxmaq asan deyil. Buna baxmayaraq, illər uzunudur ki, ölkənin qərb vilayətlərindən olan siyasətçilər, mədəniyyət xadimləri, şair və yazıçılar əlifba məsələsini qabardır. Onlar əmindirlər ki, latınlaşma Ukraynanı Avropaya daha da yaxınlaşdıracaq.

"Latın əlifbasına keçəcəyəm - Ukrayna dilini xilas edəcəyəm"

Artıq sosial şəbəkələrdə aktiv şəkildə "Latın əlifbasına keçəcəyəm - Ukrayna dilini xilas edəcəyəm" şüarları ilə aksiyalar keçirilir. Məsələn, lvovlu rəssam Vlodko Kostırko latın dilində bir neçə məqalə dərc edib, yeni sözlərdən ibarət lüğət də tərtib edib. Məsələn, "kompüter”, "ofis" sözlərinin əvəzləyicilərini tapıb. İdeyanın tərəfdarlarının, hətta Ukrayna dilinin transliterasiyası layihələri də var. İstənilən halda, razılaşmaq gərəkdir ki, latın əlifbası ilə planet əhalisinin 42 faizi və 70 ölkəsi yazıb-yaradır. Kiril əlifbası isə bu sırada latın, Çin, heroqlif və ərəb əlifbasından sonrakı yeri tutur. Kiril əlifbasından planet əhalisinin cəmi 3 faizi, təqribən 250 milyon insan istifadə edir.

İstənilən müstəqil dövlətin həyata keçirməli olduğu vacib məsələ

Latın əlifbasına keçidin tərəfdarları əmindirlər ki, bu cür dəyişikliklər bir sivilizasiya seçimidir. Bu, həm də Rusiyanın mental, mədəni, informasiya və iqtisadi təsirindən çıxmaq deməkdir. Məsələn, götürək Qazaxıstanı. Bu ölkədə sözün əsl mənasında qazax dilinin assimilyasiyası prosesi gedirdi. Ölkənin ümummilli lideri Nursultan Nazarbayev də bu təhlükəni nəzərə alaraq əlifbanın dəyişdirilməsi prosesinə start verdi. Artıq dövlət qulluqçuları üçün qazax dilinin məcburi öyrənilməsi qanuniləşib. Və əslində rus şovinistlərinin iddia etdiyi kimi söhbət heç də latın əlifbalı Türkiyənin bölgədə nüfuzunun güclənməsindən getmir. Sadəcə bu proses istənilən sivil və müstəqil dövlətin çoxdan həyata keçirməli olduğu vacib məsələdir.

Kamran Nur