Bakı 23°C
Ekoloji terror
Beynəlxalq protokol və konvensiyalar kobud şəkildə pozulduğu üçün Ermənistana
daha çox təzyiq göstərmək lazımdır
30 ildən artıq müddətdə Azərbaycan torpaqlarını işğal altında
saxlayan Ermənistanın bu dövr ərzində ətraf mühitə də sağalmaz zərər vurduğu
göz önündədir. Ətraf mühitin çirklənməsi, şirin su ehtiyatlarının tükənməsi və
insanın təbiətə amansız münasibətinin səbəb olduğu qlobal istiləşmənin müharibədən
də daha böyük təhlükə yaratdığı bəllidir. Onilliklər boyu işğal altında olan Azərbaycan
torpaqlarında su anbarlarından, meşələrdən və digər təbii sərvətlərdən nəinki
qanunsuz, hətta vəhşicəsinə istifadə ətraf mühitə və insanlara ciddi ziyan
vurub. İşğal olunmuş ərazilərdə 100 mindən çox ağacın kəsildiyi müəyyən edilib.
Ağaclar hətta erməni işğalçılarının Azərbaycanın Laçın və Kəlbəcər bölgələrindən
geri çəkilməsi zamanı da kəsildi. İşğal zamanı ermənilər çayların yolunu
bağladılar və suyun Azərbaycana doğru axmasına maneələr yaratdılar. Üstəlik, 44
günlük müharibə zamanı işğalçılar beynəlxalq hüquq normalarına zidd olaraq Azərbaycanın
Mingəçevir Su Elektrik Stansiyasını, neft və qaz boru kəmərlərini atəşə tutaraq
bölgədə humanitar və ekoloji fəlakət yaratmağa çalışdılar.
Nə baş verir?
Bölgədəki ən əhəmiyyətli ekoloji problemlərdən biri, transsərhəd
Oxçuçay çayının Ermənistan tərəfindən çirkləndirilməsidir. Uzunluğu 84 km olan
Oxçuçay, Zəngəzur silsiləsinin yamaclarından başlayır və 44 günlük müharibə
zamanı işğaldan azad edilmiş şərqi Zəngəzurdan axır. Oxçuçayın sahilində ermənilərin
iki mədən zavodu var. Onlardan biri Ermənistanın cənub-şərqində yerləşən Zəngəzur
Mis-Molibden Kombinatı, ikincisi isə Ermənistanın cənub-şərqindəki Qafan şəhərindən
1,5 km şərqdə, Oxçuçay çayının aşağı axınında yerləşən Qafan mədən və emal
zavodudur. Son on ildə Ermənistan fabriklərindən ağır metalların sızması səbəbindən
Oxçuçay çayı çirklənmə mənbəyinə çevrilib.
Erməni mütəxəssislər də etiraf edirlər ki...
Şərqi Zəngəzur azad edildikdən sonra Azərbaycanın Ekologiya və Təbii
Sərvətlər Nazirliyi çayın suyunun analizini aparıb və Oxçuçayın çirklənmə səviyyəsinin
digər sərhəd çaylarından daha yüksək olduğunu müəyyən edib. Nikelin tərkibi
yeddi, dəmir - dörd, mis-molibden tərkibi iki dəfə çoxdur. BMT-nin İqtisadi və
Sosial Şurası (ECOSOC) 2007-ci ildə Oxçuçay çayı sisteminin ekoloji və kimyəvi
vəziyyətini "həyat üçün yararsız" olaraq xarakterizə edərək, bunun əsas
səbəbinin sənaye müəssisələrinin fəaliyyəti olduğunu bildirib. Bunu Ermənistan
Ekologiya Nazirliyinin məlumatları da təsdiqləyir. Mövcud məlumatlara görə,
Oxçuçay Ermənistanın ən çirkli çaylarından biri hesab olunur və beşinci çirklənmə
sinfinə aiddir - ən yüksək çirklənmə səviyyəsi. Erməni mütəxəssislərin
araşdırmaları (A.V.Qabrielyan, G.A.Şahnazaryan və S.X.Minasyan, 2018) çayların
çirklənməsinin əsas səbəblərinin qeyri-kafi nəzarət və planlaşdırma, düzgün
istismar olunmamağı və tullantıların davamlı idarə edilməməsi olduğunu göstərib.
Yuxarıda göstərilən tədqiqat nəticələrinin hamısı alman şirkəti tərəfindən də təsdiqlənib.
2019-cu ilə qədər Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatının əksər hissəsi (60%)
Almaniyanın CRONIMET Mining AG şirkətinə məxsus idi. CRONIMET-in idarəedici
ortağı 83 yaşlı Günter Pilarskinin Ermənistanla sıx əlaqələri var və 2006-cı
ildən Almaniyanın Baden-Vürtemberq əyalətində Ermənistanın fəxri konsulu olub.
Pilarskinin adı Almaniyada rüşvət alan lobbiçilər siyahısında da var. "The USA
Tribune” qəzetinin yazdığına görə, Almaniya, 2020-ci ilin payızına qədər erməni
lobbiçilik təşkilatlarının korrupsioner qanunvericiləri cəlb etməklə məşğul
olduğu əsas ölkələrdən biri idi.
Bioloji təhlükə
Suyun çirklənməsi çayın ekosistemini dəyişdi - müxtəlif növ balıqlar
öldü, bəzi növlər tamamilə yox oldu. Oxçuçaya atılan metallar yaxınlıqdakı
çayları da çirkləndirir. Oxçuçay, Cənubi Qafqazın ikinci ən böyük çayı olan
Araza birbaşa axır, buna görə də, Araz Oxçuçayın çirklənməsindən birbaşa təsirlənir.
İranlı mütəxəssislərin fikrincə, Ermənistan çayların tamamilə təmizlənməsi üçün
obyektləri təmir və yenidən təchiz etməyi öhdəsinə götürsə də, hələlik, heç bir
tədbir görülməyib. Beynəlxalq protokol və konvensiyaların kobud şəkildə
pozulması, Oxçuçay və Araz çaylarının çirklənməsi ilə əlaqədar Ermənistana daha
çox təzyiq göstərmək lazımdır. Kür çayı sağ qolu olan Araz çayı ilə birlikdə Xəzər
dənizinə axan Cənubi Qafqazın ən əhəmiyyətli su yolunu təşkil edir. Bu iki çay
Xəzərin su keyfiyyətinə təsir edir, buna görə də onların təmizliyi bütün Xəzəryanı
ölkələri narahat edir. Xəzər Konvensiyasına görə, sahilyanı dövlətlər Xəzər dənizinin
ətraf mühitini və bioloji ehtiyatlarını qorumağa borcludur. Oxçuçay Azərbaycanın
Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunun mühüm iqtisadi və suvarma mənbəyidir. Bu bölgə
azad edildikdən sonra inkişafı üçün əhəmiyyətli bir su mərkəzidir.
Hüquqi aspektlər
Ermənistan 1999-cu ildə UNECE-in transsərhəd su axarlarının və beynəlxalq
göllərin qorunması və istifadəsi haqqında Konvensiyanın bir hissəsi olan Su və
Sağlamlıq Protokolunu imzalayıb. Protokolun imzalanmasından sonra Ermənistan
iki dəfə protokolun ratifikasiyası prosesinə başlayıb. Bununla belə, Xarici İşlər
Nazirliyi, çirkləndiricinin ödəmə prinsipini və protokolun 13.2-ci maddəsindəki
konvensiyaya istinadı nəzərə alaraq, ratifikasiya prosesi ilə bağlı bəzi qeydlər
edib. Nazirlik aşağıdakıları ifadə edərək protokolun ratifikasiyasına yenidən
baxılmasını təklif edib: a) "çirkləndirici ödəyir” prinsipi yalnız ölkə
daxilində tətbiq olunur və transsərhəd təsir halında aşağı axın ölkələri tərəfindən
kompensasiya tələb edilməsinə əsas ola bilməz; b) 13-cü maddədə göstərilən
konvensiyaya istinad yalnız UNECE Su Konvensiyasının tərəfləri olan ölkələrə
aiddir. Bəyannamənin digər bir vacib cəhəti, ölkələrin öz yurisdiksiyası və ya
nəzarəti daxilində olan fəaliyyətlərin milli yurisdiksiyası xaricində digər
dövlətlərin və ya ərazilərin ətraf mühitinə zərər verməməsini təmin etmək məsuliyyətinin
olmasıdır. Lakin Ermənistan qəsdən konvensiyanı imzalamaqdan yayınır və bununla
da məsuliyyət daşımır. Ermənistanda mədənçilik işləri bölgənin su ekosisteminə
ciddi ziyan vurur. Alman şirkətinin Azərbaycanda iştirakı ilə əlaqədar Almaniya
hökumətindən bir reaksiya gözləyirdilər, ancaq Berlindən bölgədəki ətraf
mühitin çirklənməsinə heç bir rəsmi reaksiya olmadı. 2019-cu ildə Ermənistan
hakimiyyəti Kacaran mədənini işlədən şirkətə qarşı cinayət işi açdı. Bu
araşdırmanın yalnız siyasi məqsədi vardı. 2019-cu il Civilnet hesabatında Ermənistanın
Vatikandakı keçmiş səfiri Mikael Minasyanın Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatının
sahibi olduğu bildirilirdi. İstintaqın da məqsədi Minasyandan şirkətin payını
almaq idi. Lakin şirkət Oxçuçay çayını çirkləndirməyə davam etdikcə, bölgənin
ekosistemini və bioloji mənbələrini qorumaq üçün beynəlxalq birliyin qəti
reaksiyasına ehtiyac var.
Azər NURİYEV
