Ədəbi həyatın nəfəsi
Yaddaşımda ədədi iz salan, sözünü,
tövsiyəsini heç unutmadığım, kitablarını tez-tez vərəqlədiyim, çətinə düşəndə ədəbi
irsindən bəhrələndiyim, bu gün də yazdıqlarından dərs aldığım unudulmaz Qulu Xəlilov! Hər il onun doğum günü yaxınlaşdıqca, qeyri-ixtiyari,
gözlərim kitablarını axtarır, min dəfə oxuduğum ədəbi-tənqidi məqalələrini,
hekayə və povestlərini, xatirələrini yenidən nəzərdən keçirirəm. Filoloq alim
Hamid Qasımzadənin bir fikri məni xeyli düşündürdü: "Qulu Xəlilov... ədəbi həyatla
nəfəs alır, onun daha da yaxşılaşması, yüksəlişi, tərəqqisi uğrunda qələmini
daim iti saxlayırdı”. O qədər səlis və doğru yanaşmadır ki... Həqiqətən də Qulu
Xəlilov bütün yazılarında, hətta mühazirə və nitqlərində də mövqeyini dəyişməz
saxladı. Onun bir amalı var idi: ədəbiyyatın bütün sahələrində əsərlər yaradan
müəlliflər həmişə yeni söz, yeni fikir
uğrunda inadla mübarizə aparmalıdırlar. Çünki ədəbi həyatın gözəlliyi, cazibədarlığı,
nəfəsi məhz gerçəkliyin bədii təcəssümü və tərənnümündədir.
Qulu Xəlilov bizim nəslin çoxunun müəllimi
olub. Onun auditoriyaya elə təsir gücü və qüdrəti var idi ki, indinin özündə inana bilmərəm ki, ondan dərs alanlar Qulu müəllimin
mühazirələrini unutmuş olalar. Gur səsi ilə bizə dərin fikirlərini bəzən çox
ciddi, bəzən kədər qarışıq bir sevinclə, hətta qəzəblə, bəzən də məzəmmət və
zarafatla necə çatdırardı... Bu gün həm
də belə müəllimlərimizi minnətdarlıqla ona görə xatırlayırıq ki, onlar bizə dərsliklərdə olmayan, gizlədilən
mətləbləri heç nədən çəkinmədən, cəsarətlə söyləyirdilər. Əlbəttə, mən bu
yazımda unudulmaz müəllimimin pedaqoji fəaliyyətindən danışmaq niyyətində deyiləm,
ötən illərdə bu məsələdən yazmışam. Onun
barəsində yazanda, haqqında nəsə fikirləşəndə, sanki baxışlarını hiss edirəm.
Bir çəkincəklik yaşayıram, təkrarı sevməzdi.
Mənə, hələ tələbəsi olduğum vaxtlarda bağışladığı kitabında yazdığı avtoqrafındakı
bir cümləni olduğu kimi yazıram: "Gələcəyinə böyük ümid bəslədiyim Flora
üçün... Sənin qabiliyyətli və səmimi jurnalist olacağına inanıram. Müəllimindən
də yazacaqsan, bax, o zaman mən ədəbi mühitdən nə istəyirdim, onu qələmə
alarsan...” Yadıma akademik Həsən Əliyev düşdü. Qulu Xəlilovun xətrini dağlar qədər
istəyirdi. Tez-tez baş redaktoru olduğu "Azərbaycan təbiəti” jurnalında ətraf
mühitin mühafizəsi ilə bağlı Qulu Xəlilovun maraqlı yazıları dərc olunardı.
Onları birləşdirən cəhətlərdən ən əsası, məncə, hər ikisinin eyni amala xidmət
etməsi idi. Həsən Əliyev təbiətimizin, Qulu Xəlilov da ədəbi mühitimizin
pasibanı ıdi.
Filologiya elmləri doktoru, professor
Qulu Xəlilov obyektiv tənqidçi, fədakar pedaqoq, istedadlı yazıçı, ən başlıcası,
örnək ola biləcək gözəl keyfiyyətlərə malik əsil insan idi. 24 yaşından ömrünün
sonuna kimi ən ağır xəstəliklə mücadilə etdi, dəfələrlə cərrahi əməliyyatlara məruz
qaldı, sağlamlığını itirdi, amma dəyanətini saxlaya bildi, mənəvi zənginliyini
qorudu. Hətta qələm tutan əli də işləmirdi, yazılarını sol əllə makinada
yazırdı (sonralar ona övladları kömək edirdi -F.X.), amma əqidəsinə, amalına
sadiq qaldı. Mərhəmətli, həssas, qayğıkeş, ədalətli, həm də bu tarazlıqda sərt
adam idi. Yalanı, riyanı, xəyanəti, ikiüzlülüyü bağışlamazdı. İndi fikirləşirəm
ki, nə qədər haqlı imiş. Qulu Xəlilov yazırdı: "Sənət, yaradıcılıq elə bir sahədir
ki, daim axtarışı aparmasan, onun fövqünə qalxa bilməzsən. Sənətkar ürəyinin
yağını, aktyor əsəblərinin qüvvəsini, rəssam
gözünün nurunu, bəstəkar hisslərinin canını yaradıcılıq yolunda əridir. Başqa
cür də ola bilməz! Kim yanmasa, yarada
bilməyəcək”. Sənətdə səmimiyyəti böyük məziyyət
kimi dəyərləndirən bu böyük alim, həm də dilimizin saflığının keşikçisi idi.
Bütün müəlliflərdən bir tələbi var idi: "Əsərlərinizdə dil və üslubun səlistliyinə,
aydınlığına, axıcılığına fikir verməlisiniz”. Mən onun dilçilərə ünvanlanmış
açıq məktubunu dəfələrlə oxumuşam. Qətiyyətlə deyim ki, bizə "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”ndan mühazirələr
oxumuş tənqidçi Qulu Xəlilov, rəsmi dilçi statusunda olanlardan daha çox dilçi
idi. Onun bu istiqamətdəki fəaliyyəti Vətənə, dilə məhəbbətindən, həqiqətə
bağlılığından və millət aşiqliyindən gəlirdi. Dilçinin özünün nitqindəki,
yazısındakı qüsurları elə aydın və dürüstlüklə tənqid edirdi ki...
Görün Qulu Xəlilov
hələ 1964-cü ildə hansı həyəcan təbilini çalırdı: "Bizim qrammatika
kitablarında sırf formal məsələlərə daha çox fikir verilir, morfoloji və
sintaktik təhlillə kifayətlənirlər. Daha doğrusu, dil ədəbi-bədii dil nöqteyi-nəzərindən
təhlil olunmur. Halbuki, dilin obrazlılığı, şeiriyyəti, zənginliyi, sözlərin
necə işlənməsi, məna xüsusiyyətləri ədəbi-bədii təhlildə özünü göstərir. Əgər
dilçi yalnız qrammatik təhlillə kifayətlənib, onlara fikir vermirsə, bu,
bağışlanmaz nöqsandır... Dilçilik elmi yalnız cümlə üzvlərini və ya şəkilçiləri,
kateqoriyaları öyrənməkdən ibarət deyil və bu yolla heç bir zaman müasir dilin
həqiqi mənzərəsini əks etdirmək, onun gözəlliklərini, incəliklərini öyrənmək
olmaz. Dilin nəzəri problemlərini də hər bir dilin özünəməxsus xüsusiyyətləri əsasında
öyrənmək lazımdır. Burada da qrammatik kateqoriyalarla yanaşı, canlı xalq dili,
onun tarixi, hər bir yazıçının dil və öz üslubu, onların bir-biri ilə əlaqəsi,
dilin öz daxili qanunauyğunluqları və s. diqqət mərkəzində durmalıdır”. Nə qədər
qəribə və təəccüblü görünsə də, 54 il bundan əvvəl qələmə alınmış bu yazıda
toxunulan bir sıra məsələlər bu gün də aktualdır. Qulu müəllim haqlı idi : "Dilin
şəhdini, ətrini, ruhunu, şeiriyyətini, musiqisini, ahəngini, bütün gözəlliyini
də hamıdan əvvəl dilçilər qorumalıdırlar”. Əlbəttə, bu siyahı indi bir qədər də
genişlənib. Mətbuatın bu sahədə məsuliyyəti daha çoxdur.
Qulu Xəlilov Hüseyn Cavidi çox sevirdi.
Ondan danışanda, o möhkəm iradəli insanın gözləri dolar, səsi titrəyərdi. Deyərdi
ki, Cavidin yaradıcılığı o qədər geniş, rəngarəng, həm də mürəkkəbdir ki, axıra
qədər öyrənmək, dərk etmək çətindir. Cavid çox dərindir, orijinaldır...
Yadımdadır, bizi ilk dəfə 1974-cü ildə
şairin sevimli qızı Turan Cavidlə məhz Qulu müəllim görüşdürdü... O
zaman fakültəmizin bəzi dərsləri Hüseyn
Cavidin indiki ev muzeyində keçirilirdi. Turan xanımın yuxa səsi hələ də
qulağımda səslənir: "Bura bizim evimiz idi. Babamı buradan apardılar...”
Qulu Xəlilov diqqətli və həssas tənqidçi
idi. Ədəbi mühitdə heç bir məsələyə laqeyd qalmazdı. Məşhur sənətkardan da
yazardı, gənc qələm sahibindən də...Təqdir və düz istiqamət göstərmək əsas qayəsi
olsa da, qüsur və nöqsanları dürüst nişan verməkdə, qətiyyətində bənzəri yox
idi. İndinin özündə çoxumuz bu nisgili yaşayırıq ki, hardasan Qulu Xəlilov. O,
zəif əsərləri elə ustalıqla, kəskinliklə tənqid edərdi ki, kiminsə, haqlı
iradın qarşısında etiraza hünəri çatmazdı. Qulu Xəlilov həqiqətin carçısı və ədəbiyyatımızın
əsil keşikçisi idi. Bugünkü ədəbi mühitdə yeri boş görünən unudulmaz insan!
Müəllifin 1976-cı ildə qələmə aldığı "Azərbaycan
sovet ədəbiyyatı tədrisinin bəzi məsələləri” adlı məqaləsində bir sıra məqamlara
toxunmaq istəyirəm. Güman edirəm ki, bu, oxucular üçün də maraqlı olar. Heç bir
şərh vermədən həmin yazıdan bəzi cümlələri sizin diqqətinizə çatdırıram: " N.Vəzirov,
Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə kimi görkəmli yazıçılarımızın yaradıcılığını
heç bir elmi prinsipə əsaslanmadan, bütünlüklə sovet dövrünə bağlamağa ehtiyac
yoxdur”; "Sual olunur geniş və zəngin yaradıcılığa malik olan və zaman etibarilə
min ildən artıq bir dövrün müxtəlif və rəngarəng hadisələrindən bəhs edən bir sənətkarı,
ədəbi icmallarda necə təhlil etmək olar?! Cavid yaradıcılığı elə orijinal, dərin,
geniş və əhatəlidir ki, onu xüsusi saatlar, xüsusi kurs olmadan ağıllı-başlı
öyrənmək mümkün deyil. Qəribədir ki, orta məktəbin onuncu sinfi üçün yazılmış ədəbiyyat
dərsliyində H.Cavid, C.Cabbarlı və S.Rüstəmdən sonra öyrədilir”. Qulu müəllim
klassikləri təhrif edənlərə, süni yenilikçilərə və yalançı ədəbiyyatçılara
qarşı amansız idi. Riyakarlara sözünü deməyi bacarırdı. Qulu Xəlilov həqiqət
meyarı idi və bu səbəbdən də saxta vətəndaşlıqdan çox uzaqda dayanırdı. Ədəbiyyatda
şər və böhtanla məşğul olanlara qarşı mübarizə aparmaqdan da çəkinməzdi. Məlumdur
ki, H.Cavidin "Mənim tanrım” adlı məşhur şerinə nəzirə yazanlardan biri də Cəfər
Cabbarlı olub. Caviddə belədir:
Hər qulun
cahanda bir pənahı var,
Hər əhli-halın bir qibləgahı var.
Hər kəsin bir
eşqi, bir Allahı var,
Mənim tanrım gözəllikdir,
sevgidir.
C. Cabbralı da belə yazılıb:
Mən bir zaman öz-özümdən
uzaqdım,
Dün bir işıq
buldum ruhuma taxdım.
Bütün əski
tanrıları buraxdım,
Şimdi artıq bir
tanrım var - gözəllik.
Qulu Xəlilov
yazırdı: "Lakin nədəndirsə, bəzi yoldaşlar... "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı
tarixi” kitabında hər iki sənətkarın eyni adlı şeirlərini misal gətirib Cavidi estetizmdə, mücərrəd gözəllik əsiri
olmaqda ittiham edir, C.Cabbarlını isə "yeni inqilabı gözəlliyə qovuşmağın” nəğməkarı
kimi qiymətləndirir və yazırlar: "H.Caviddə
gözəllik mücərrəd olmaqdan başqa, subyektiv xarakter daşıdığı halda,
C.Cabbarlıda gözəllik ictimai ideal kimi dərk olunmuşdur”. Halbuki, ikisinin də
arzu və amalı eynidir.
Qulu Xəlilov sovet dövrünün diktələrinin tüğyan
etdiyi, canlardan repressiya xofunun tamamilə çəkilmədiyi, elə öz canında ağır
xəstəliyin fəsadlarını daşıdığı bir zamanda yaşayıb yaratmışdır. "Lenin zəkasının
işığı ilə”, "Sovet ədəbiyyatı” və digər mövzularda da öz fikirlərini qələmə
almışdır. Qulu Xəlilovu da sevdirən məhz onun ömür devizi olan sözü və əməlləri
idi: "Düşmən məni ayıqlığa və cəsarətə yönəltdi”. "Biz Lenindən çox şey öyrəndik”.
Əslində, Lenin öz millətinin oğlu idi. Xalqlar üzərində imperiyanı qurdu və 70
il də yaşatdı. "Leninin ideyaları özümüzü özümüzə tanıtdı”. Lenin kimi öz
torpağını, millətini sevmək-bu ləyaqətin dərkidir. Əlbəttə, biz istismarçı
deyilik, amma millət, vətən, torpaq uğrunda mübarizədə başqalarının da təcrübəsindən
bəhrələnmək, öyrənmək, qalibiyyətə aparan yolun mahiyyətinə varmaq özü də məharət
və ustalıqdır.
Qulu Xəlilov sükunətin, ətalətin, liberallığın qənimi
idi, bir kəlamı çox sevirdi: "Söz insan gücünün sərkərdəsidir”. Atalar da elə
belə deyib: "Sözün kəsdiyini qılınc bacarmaz”. Biz də belə bir söz sahibini ad
günündə yad etməyi özümüzə borc bildik. Allah sənə qəni-qəni rəhmət eləsin,
Qulu Xəlilov - mənim unudulmaz müəllimim!
Flora XƏLİLZADƏ,
Əməkdar jurnalist