Ədəbi əlaqələr dostluq körpüsü kimi
Azərbaycan və
Türkiyə arasında ədəbi əlaqələrin ortaq kökləri var. İki ölkənin dil və
mədəniyyətlərində mövcud olan oxşar xüsusiyyətlər ədəbi-bədii fikirlərin də
yaxınlığında rol oynayıb. Xüsusən son vaxtlar bu əlaqələrin daha da
möhkəmləndirilməsi istiqamətində qarşılıqlı görüşlər, beynəlxalq elmi-nəzəri
konfranslar keçirilir, əsərlər, dissertasiyalar, monoqrafiyalar, analitik məqalələr və s. dərc olunur. Amma ziyalılar
hesab edir ki, ədəbi əlaqələrimizin
inkişafı üçün daha sistemli işlərin görülməsinə ehtiyac var.
Ədəbi münasibətlərimizdə canlanma
Özünəməxsus ənənə, inam dolu gələcəyə malik
Təranə Məhərrəmova
Ədəbi münasibətlərimizdə canlanma
"Azərbaycan
deyiləndə dərhal ağlımıza şeir, ədəbiyyat, mədəniyyət və sənət gəlir. Bura
tarix qoxuyan ölkə, muzeyləri, teatr və operası, aşıq deyişmələri,
musiqisindəki ahəng və ruha toxunan yönləri ilə önə çıxır”- deyən Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyinin
mətbuat müşaviri Hüseyn Altın Alan qeyd edir ki, Azərbaycanda hər kəs sənətin və ya ədəbiyyatın bir sahəsi ilə
maraqlanır: "Ya bir musiqi aləti çalır, ya balet və ya teatrda çalışır, ya da
şeir, roman, hekayə yazır. Bütün bu özəlliklərə sahib Azərbaycan ədəbiyyatının
çox sağlam kökləri vardır. Bu baxımdan Azərbaycan və Türkiyə ədəbi əlaqələri
çox güclüdür. Çünki bu iki ölkədəki ədəbiyyatlar eyni qaynaqlardan bəslənib. Orxon
kitabələri, "Qudatqu-bilik”, "Divani Lüğəti-Türk”, "Dədə-Qorqud hekayələri”,
"Koroğlu” dastanları bu ədəbiyyatın təməlini təşkil etdiyi kimi, Füzuli kimi
bir düha da hər iki ölkədə meydana gələn ədəbiyyatın ən böyük təmsilçisidir”.
Müşavir bildirir ki, xalq ədəbiyyatının nümunələri olan aşıqların çalıb
söylədikləri həm Anadoluda, həm də Azərbaycanda əsrlərdən bəri xalqın
yaddaşında bu günə qədər daşınıb. Belə ki, Yunis Əmrə, Karacaoğlan, Aşıq
Ələsgər, Tufarqanlı Abbas və b. söz ustadları hər iki coğrafiyada xalqın
sevimlisi olub: "20-ci əsrin əvvəlində «Hophopnamə»ni yazan Sabir Azərbaycanda
tanınıb sevildiyi qədər Türkiyədə də, İranda da tanınıb və sevilib. Bundan bir
az əvvəl Namik Kamal, Tevfik Fikret və Şəmsəddin Sami Azərbaycanda da geniş
oxucu kütləsi qazanıb. Hüseyn Cavidin yeri bambaşqadır”. H.Altın Alan bildirir
ki, iki ölkənin sovet dövrü ədəbi əlaqələrində
durğunluq olub. Həmin dövrdə yalnız Moskvanın icazə verdiyi ölçüdə ədəbi
əlaqələr qurula bilib: "Buna rəğmən Nazim Hikmət, Əziz Nesin, Rəşad Nuri bu
dövrdə türkiyəli yazar və şairlər olaraq Azərbaycanda oxucularla əlaqə qura
biliblər. Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri də hələ sovet dövründə Türkiyədə
tanınıb, oxunub. «Heydər babaya salam!»ı yazan təbrizli Məhəmməd Hüseyn
Şəhriyar türkcənin danışılıb yazıldığı bütün coğrafiyalarda, o cümlədən
Azərbaycan və Türkiyədə də milyonların qəlbinə sahib olmağı bacarıb”.
Müşavir
qeyd edir ki, Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra siyasi, iqtisadi və
mədəni əlaqələrimiz kimi ədəbi münasibətlərimizdə də böyük canlanma yaranıb. Ən
əsası, şair və yazıçılar iki qardaş ölkə arasında rahatca gedib-gəlməyə
başlamış, bir-biri ilə əlaqələr qurmuş və fikir mübadiləsi etmişlər: "Kitab,
qəzet, dərgi yayımı sərbəst olub. İki ölkə ziyalıları bir-birlərinin əsərlərini
asanlıqla əldə edə biliblər. Şeir, hekayə antologiyalar, cild-cild ensiklopedik
nəşrlər yayımlanıb. İnternet və televiziya yayımlarının sərhədləri ləğv etməsi
münasibətlərə fərqli bir təkan verib. Qeyri-hökumət təşkilatları və yaradıcı
insanlar ədəbi əlaqələri gündən-günə genişləndirirlər. Ancaq bu sahədə
dövlətlərimizin də daha sistemli və məqsədyönlü inkişafı üçün həyata keçirə
biləcəyi işlər var. Bu istiqamətdə hansı işlərin görülə biləcəyini müəyyənləşdirməliyik”.
Özünəməxsus ənənə, inam dolu gələcəyə malik
Beynəlxalq ALAŞ Ədəbi Mükafatı laureatı Əkbər Qoşalının fikrincə, Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri özünəməxsus
ənənəyə, romantik "ən yeni tarix”ə, sabitləşməkdə olan "bu gün”ə və arzu, inam
dolu gələcəyə malikdir: "Yaradıcı
insanlarda da, oxucularda da sanki belə bir təsəvvür var ki, ən asan, ən tez
qurulan əlaqələr Azərbaycanla Türkiyə arasında olan əlaqələrdir. Ancaq mən
deyərdim, Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri ən doğma, ən əziz əlaqələr olsa da, amma
doğmalığı, əzizliyi sanıldığı qədər sadə deyildir. Ən azı ona görə ki,
türkcələrimiz arasında bir sıra qrammatik fərqlər vardır və sanki tamamilə eyni
dil olsa da, indiyəqədərki uyğunlaşdırmalarda, tələffüz aldanışlarından irəli
gəlmiş xeyli qüsurların olduğunu görürük. İllər boyu, ədəbi əlaqələrin də
digər əməli çalışma sahələri kimi, az qala "sıfır səviyyəsi”nədək endirildiyi
bəllidir. İkincisi, ədəbiyyatımız, ona bağlı təsərrüfatımız başqa-başqa istiqamətlərdə
cərəyan edib, ideallarımız, ən azı, ideologiyamız fərqli, hətta bir-birinə
qarşı olub. Müstəqillik ərəfəsində, müstəqilliyin ilk illərində əlaqələrimizi
romantika seli sarmışdı və bu inersiya ilə yaxın vaxtlaradək davam etdi, deyə
bilərik. Nəhayət, romantika ilə yanaşı və getdikcə daha da dərinləşən öyrənmək,
təhlil etmək keyfiyyətləri də qazanmış olduq. Açığı, sovet dövründə, obyektiv və subyektiv
səbəblərdən, biz Türkiyə Cümhuriyyəti adına ədəbiyyatı kəm bilmişik – ya
sosrealizmə uyğun gələn ədəbi örnəklər tirajlanıb ya da (necə deyərlər) "gərginlik
yaratmayan örnək”lər…”
Ə.Qoşalının sözlərinə görə, qardaş Türkiyədə isə bizim
"sosrealizm”dən mümkün qədər arınmış və arındırılmış örnəklər tirajlanıb -
daha çox milli cizgidə, etnoqrafik planda, ozan-epos havasında olan əsərlər
öyrənilib, öyrədilib: "Bu da təbiidir, ancaq yetərli deyil.
Əlbəttə, akademik çevrələr hər iki
qardaş ölkədə müəyyən bilgilərə, materiallara malik olub, bununla belə,
ümumoxucu miqyasında yetməzlik, çatışmazlıqlar danılmazdır: "Misal olaraq,
Türkiyə Tolstoya, Dostoyevskiyə, Puşkinə bir qədər gec vaqif oldusa, biz məlum
gerçəkliklər səbəbi ilə, rus klassiklərini, sosialist ölkələrinin ünlü
yazarlarını zamanında, ətraflı (bəlkə qədərindən artıq) öyrənə bilmişdik; buna
qarşılıq, Türkiyənin Qərb ədəbiyyatını, ümumən dünya ədəbiyyatını senzuradan
keçirməyə əlahiddə ehtiyac görmədən, mənimsəmə imkanları bizdən öncələrdən
olub. Bunları niyə deyirəm? Sıx əlaqələr yaranan kimi bizlər yalnız öz
yazarlarımızın əsərlərini mübadilə etmədik – eyni zamanda, türkcələrimizə
qazandırılmış əsərləri də mübadilə etmiş olduq. Məsələn, 2000-ci ildə
Türkiyənin ünlü solçu şairlərindən biri məndən Səməd Vurğunun çevirməsində
Puşkinin "Yevgeni Onegin”ini istədi və mən onu
göndərdim. Eləcə də, biz bir çox çağdaş dünya yazarını qardaş ölkə, qardaş türkcə
üzərindən əldə etdik. Bunlar öz yerində, bir də, Türkiyədə kəskin solçu, sağçı
ədəbi ayrımı vardı (bu günlərdə bir qədər səngimiş olsa belə), müəyyən "ayrımçı
infrastruktur”a malik həmin o məktəbləşmiş "sağ” və "sol”, ədəbi əlaqələrdə
müəyyən suallar, problemlər də yaradırdı. Məsələn, solçu ədəbiyyatçılarla yaxın
olan yazarlarımız sağçılar tərəfindən bir o qədər də isti məhəbbət görmürdü və
ya əksinə…
Bir də, bizim üçün
əlimiz çatıb, ünümüz yetən – "gəzən türk dili” Nazim Hikmət fenomeni var(dı) və
ədəbi əlaqələrin dünəni, yaxın keçmişi, qismən, bu günə də öz damğasını vurur.
Sizi inandırım, Nazim Hikmət, (bütün öncəki öyrənimlər, sevgilər öz yerində)
önəmli dərəcədə azərbaycanlı yazarların xatirələri, Azərbaycan nazimşünaslığı,
Azərbaycan nazimsevərliyi müqabilində öz vətənində yeni baxış, sevgi
qazandı…” Ə.Qoşalının fikrincə, Türkiyədə tanınmaq baxımından Bəxtiyar
Vahabzadə ən bəxtli şairdir: "Onun haqqında əfsanələr dolaşdığına şahidəm.
Təsəvvür edin, "Sovet Azərbaycanı” yazarları bir yana, o boyda Hüseyn Cavid
Türkiyədə Bəxtiyar Vahabzadə qədər tanınmır, sevilmirdi… O Hüseyn Cavid ki
Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırmağa ehtiyac yoxdur belə… Yaxud Əhməd Cavad,
Almas Yıldırım… - onlar da yalnız milli azadlıq mübarizəsi illərində,
müstəqilliyin ilk illərində sözün yaxşı mənasında dilə-dişə düşdü… (Tanrı haqq
dünyasında olan yazarlarımızın hamısına rəhmət eləsin!) Bax, ədəbi əlaqələr
belə məsələlərə də ayna tutmaqdadır”.
Ədəbi cərəyan, üslub və milli, qeyri-milli ədəbiyyat
söhbətinə toxunan Ə.Qoşalı bu istiqamətdə konkret adlardan söhbət açır:
"Hələlik yeganə türk ədəbi nobelçisi Orxan Pamuk, habelə Əlif Şafak və b.
"zədəli ideya”ya sahib tanınmış yazarlar bir yandan, İskəndər Pala, Nurullah
Gənc, Turqut Özakman… kimi sağçı yazarlar digər yandan – iki fərqli axıma
diqqət yetirdikdə, elə bil, onların tanıtdığı Türkiyələr eyni Türkiyə deyil.
Sanki onlar eyni türkcənin, eyni ruhun daşıyıcısı deyil… Bu da, bizim onlara
münasibətdə ya "niyəsiz-necəsiz qucaqlamaq”mı, yoxsa, kimlərə, nələrə üstünlük
verib, birincilik tanıyacağımız məsələsini qarşımıza çıxarır. Doğrudur, adıçəkilən
ədiblərin müəyyən əsərləri artıq uyğunlaşdırılıb, onlar haqqında müəyyən
təsəvvür var, lakin məncə, yetərli elmi-tənqidi münasibət hələ yoxdur.
Əlbəttə, Sovet dönəmində əzmkar fəaliyyət göstərmiş prof.dr. Abbas Zamanov,
Xəlil Rza Ulutürk kimi aydınlarımızı rəhmət və şükranlıqla anırıq, ruhları şad
olsun!
Akademiyanın Ədəbiyyat İnstitutu, "Vektor”,
"Kaspi”, "Hədəf nəşrlər”i seriyasından, vaxtı ilə mənim başçılıq etdiyim
Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi tərəfindən, digər ayrı-ayrı nüfuzlu
aydınlarımız – Xalq yazıçısı Anar, Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı, akademik
Nizami Cəfərov, professor Ramiz Əskər, görkəmli şairlərimiz – Məmməd İsmayıl,
rəhmətlik Məmməd Aslan və başqa ədiblərimiz və qurumlarımız tərəfindən
görülmüş işlər vardır, heç birini unutmuruq, amma daha çox, daha miqyaslı və
ardıcıl nəşrlərlə çıxış etməyə ehtiyacımız olduğunu da deməliyik”. Ə.Qoşalı ayrı-ayrı qurum və təşkilatların,
o cümlədən TÜRKSOY-un ədəbi əlaqələrin inkişafı istiqamətində bir sıra
məsələlərə diqqət göstərməsini, xeyli yeni nəşrlərin meydana çıxmasını sevinclə
qeyd edir: "Qardaş ölkə tərəfdən "Bengü” yayınlarını özəlliklə qeyd
etməliyik. Bəs gələcəyə yönəlik nələri deməliyik? Məncə, akademik nəşrlərə, özəlliklə
antologiyalara ehtiyac var. İkinci bir istiqamət daha öncəki illərdə
uyğunlaşdırılmış əsərlərdən ən önəmlilərinə yeni bilgi və imkanlarla bir
daha qayıtmaq lazımdır. Eləcə də, hələ
bir-birimizin türkcəsinə qazandırılmamış, amma qazandırılmalı olan əsərlərin
siyahısını tərtib edib, ardıcıl və urvatlı şəkildə bu işlərlə məşğul olmaq
gərəkdir”.
Təranə Məhərrəmova