Dollinin ideallaşdırılması
Lev Tolstoyun
"Anna Karenina” romanı tənqidçilərin və oxucuların hər zaman diqqət mərkəzindədi.
Bu əsəri ekranlaşdırırlar, səhnələşdirirlər.
Hətta romanın komiks variantları da var.
Populyarlığın səbəbi təkcə Tolstoyun istedadı və şöhrətində deyil, həm də romanda qoyulan sualların aktuallığındadır. Rejissorların, tənqidçilərin və oxucuların diqqətini daha çox Annanın faciəvi taleyi və azad məhəbbətin, xəyanətin problemləri cəlb edir. Amma Tolstoy özü yazır ki, roman ailə həyatı haqqındadır. Ailə münasibətlərinin müxtəlif variantları barədədir.
Məsələnin maddi tərəfi də maraq doğurur. Stepan Arkadyeviçin öz pulu yoxdur, məvaciblə dolanır, Darya Aleksandrovnanın cehizi isə uşaqlara çatacaq. Stiva qumar oynayır və qazandığından daha çox uduzur, borcu günbəgün artır. Dolli hiddətlənir, amma hər dəfə onu bağışlayır. Ona məxsus meşənin əvvəlcə bir hissəsinin, daha sonra isə bütünlüklə satılması haqqında sənədləri imzalayır.
Populyarlığın səbəbi təkcə Tolstoyun istedadı və şöhrətində deyil, həm də romanda qoyulan sualların aktuallığındadır. Rejissorların, tənqidçilərin və oxucuların diqqətini daha çox Annanın faciəvi taleyi və azad məhəbbətin, xəyanətin problemləri cəlb edir. Amma Tolstoy özü yazır ki, roman ailə həyatı haqqındadır. Ailə münasibətlərinin müxtəlif variantları barədədir.
Bu səbəbdən
buradakı "fon”personajları da mərkəzi obrazlar kimi vacibdir. Annanın
qardaşının arvadı obrazı – Darya Aleksandrovna Oblonskayaya ,adətən, böyük diqqət
yetirilmir. Amma onu xatırlayan müxtəlif insanların fikri təəccüblü dərəcədə fərqlidir.
Xalis avropalı
ziyalı V.V.Nabokov yazır: "Əsərdə baş qəhrəmanlarla bərabər digər personajlar
da fəaliyyət göstərir. Annanın yüngülxasiyyətli, yaramaz qardaşı Stiva
Oblonski, onun arvadı – Tolstoyun ideal qadın qəhrəmanlarından biri olan, bütün
həyatını uşaqlarına və dözülməz ərinə həsr etmiş, qızlıq soyadı Şerbatskaya
olan, xeyirxah, ciddi, əzabkeş qadın Dolli”. (Nabokov, 1996). Nabokovun fikrincə
Dolli Tolstoyun nəzərində qadına məxsus xasiyyətlərə malik ali qadındır. Müəllif
Dolli Oblonski ilə Levinin anası arasında paralel aparır”.Filologiya elmləri
namizədi Tatyana Proskurina da demək olar ki, eyni fikirdədir. T.Proskurina
Darya Aleksandrovnaya daha çox diqqət ayırır.
"Dolli obrazında
Tolstoy ən yaxşı qadın - ana cizgilərini qələmə almışdır. Dolli uşaqlarının
qayğısına qalaraq onların içərisində əriyir... Dolli qayğıkeşdir, zəhmətkeşdir,
səbrlidir, öz azğın ərinin bütün təhqirlərinə və laqeyd münasibətlərinə
dözür... Yazıçının ideal ana haqqında şəxsi təəssüratları ilə uzlaşan Dolli
Tolstoy tərəfindən yüksəklərə qaldırılmışdır”. (Proskurina 2002)Bu şərh məktəb
proqramında da öz təsdiqini tapıb. İnternetdə axtarış qurğusuna "Dolli,
Tolstoy” kəlmələrini yazdıqda məktəblilər üçün "Dolli obrazında Tolstoy analıq
hisslərini poetikləşdirir. Onun həyatı, uşaqları uğrunda mübarizə Anna üçün
özünəməxsus tənbehdir” cümləsi yazılmış inşa mövzusu tapılır. Belə hesab edilir
ki, Tolstoy Dolli obrazında bütün maraqları uşaqların üzərində birləşən ideal
ana haqqında şəxsi təsəvvürlərini qələmə almışdır. "Təkcə Kiti Şerbatskaya
deyil, onun doğma bacısı Dolli Oblonskaya da öz xarakteri və ev, ailə işlərinə
qapılması baxımından Tolstoyun arvadı Sofya Andreyevnanı xatırladır”.
Ənənəvi
patriarxal dəyərlərin ümumi strukturunda uşaqlarına görə özünü qurban verən ana
obrazının ideallaşdırılması və ailənin qorunmasına tam uyğundur. Qadın ənənəvi
mədəniyyətdə bütünlükdə, pravoslav mədəniyyətində isə qismən ailədə itaətkar
mövqe tutur, o, ərinə qulluq etməlidi. Apostol Pavelin korinflilərə müraciətində
deyilir: "Çünki ər arvaddan deyil, arvad ərdəndi. ər arvad üçün yaranmayıb,
arvad ər üçün yaranıb”.
Dollinin ərinə
münasibəti bu təqdimatla tam uzlaşır.Dolli haqqında nə
məlumdu? L.N.Tolstoyun romanı "Anna Karenina” "özünəməxsus bədbəxtliyi” olan həmin
ailənin təsviri ilə başlayır. Dolli, yəni knyaginya Darya Aleksandrovna
Oblonskaya gözəl Kiti Şerbatskayanın bacısıdır. Levin ilk dəfə Kitiyə elçi göndərmək
istədikdə xatırlayır ki, növbə ilə bütün Şerbatski bacılarına aşiq olub və həmin
bu Dolliyə evlənmək təklifi etməyə hazırlaşır, amma o, artıq ərdədir. Romanda
Dolli artıq yeddi uşaq anasıdır (uşaqlardan ikisi vəfat etmişdir). Yorğun,
arıq, vaxtından əvvəl qocalmış qadın.
Tolstoy Darya
Aleksandrovnanı ilk dəfə ərinin xəyanəti faktı üzə çıxmasından kədərləndiyi və
bundan sonra nə edəcəyi qərarına gələ bilmədiyi zaman nümayiş etdirir. "Darya
Aleksandrovnanın artıq nazilmiş, amma nə vaxtsa qalın və gözəl saçları boynunun
arxasında hörüklər şəklində, sancaqla toplanmışdı. Sınıxmış, arıq üzü və böyük,
sifətinin arıqlığına görə tez gözə çarpan hürkmüş gözləri ilə nə isə axtardığı
açıq dolabın qarşısındakı otağa səpələnmiş əşyaların arasında dayanmışdı”.
Əri knyaz Stepan
Arkadyeviç Oblonski – Annanın qardaşı qəti şəkildə yaramaz deyil. Onu qulluqçu
və uşaqlar da daxil olmaqla demək olar ki, ətrafdakı hər kəs sevir. O,
sağlamdır, özünə görə xeyirxahdı. Amma Stepan ancaq özünü düşünür və arvadına,
uşaqlara məxsus pulları xərcləməklə məşğuldur. O, arvadını çoxdan sevmir və kənarda
kiçik macəralar yaşamağı xüsusi günah hesab etmir. Bəzən öz evində də diqqətsizliyi
ucbatından mürəbbiyəyə yazdığı məktubu arvadının tapmasına imkan verir.
Anna Arkadyevna
Karenina da Moskvaya cütlüyü barışdırmaq məqsədilə gəlir. Bu, çətin də deyildi,
çünki Dolli özü də ərindən ayrılmaq istəmirdi.
Lakin barışıq
baş tutsa da heç nə dəyişmədi. Stiva arvadına və ailənin ehtiyaclarına diqqət
yetirməyərək adət etdiyi həyata davam edir. Dolli isə davamlı olaraq inciyib,
boşanma ilə hədələdiyi halda, hər dəfə onu bağışlayır və əlbəttə ki, heç yerə
getmir.Məsələnin maddi tərəfi də maraq doğurur. Stepan Arkadyeviçin öz pulu yoxdur, məvaciblə dolanır, Darya Aleksandrovnanın cehizi isə uşaqlara çatacaq. Stiva qumar oynayır və qazandığından daha çox uduzur, borcu günbəgün artır. Dolli hiddətlənir, amma hər dəfə onu bağışlayır. Ona məxsus meşənin əvvəlcə bir hissəsinin, daha sonra isə bütünlüklə satılması haqqında sənədləri imzalayır.
Stiva isə hər dəfə
bağışlanacağını, arvadının növbəti vekseli imzalayacağını və vəsait əldə edəcəyini
bildiyi üçün pul xərcləməyə davam edir. Romanın sonunda biz öyrənirik ki
"Stepan Arkadyeviç Dolliyə peşmanlığını ifadə etdiyi məktub yazmışdır. O,
Dollidən onun şərəfini xilas etməsi, borclarını ödəmək üçün mülkünü satması
üçün yalvarırdı. Dolli sarsıntı keçirir, ərinə nifrət edir, yazığı gəlir,
boşanma qərarı verir, rədd edir, amma sonunda öz mülkünün bir hissəsini satmağa
razı olur”.
"Bundan sonra
Kiti qeyri-ixtiyari olaraq mərhəmət dolu təbəssümlə öz ərinin pərtliyini, onun
dəfələrlə çətinliklə üz-üzə gəldiyi işini və nəhayət yeganə vasitə olaraq
Dolliyə kömək məqsədilə öz mülkünün bir hissəsini verməyi təklif etdiyini
xatırladı”.Şübhəsiz ki,
mülkün həmin hissəsi də nəhayət satılacaq, pullar isə Stepan Arkadyeviç tərəfindən
xərclənəcəkdi.
Dollinin əsas
cizgiləri mənşəyinə, təhsilinə, dövrünə və siyasi quruluşuna görə təyin edilir.
Dolli dalandarın və ya zavod direktorunun arvadı ola bilərdi, sovet dövründə və
ya bu gün yaşaya bilərdi. Annanın taleyinin boşanma proseduru nəticəsində dəyişəcəyi
düşüncəsi varsa, Darya Aleksandrovnanın taleyini hansısa şərtlərin dəyişəcəyini
təsvir etmək çətindir.Bu cür
dözümlülük hər şeydən əvvəl ona şəhadət etməli idi ki, Dollinin hərəkətlərinin
şəxsi xüsusiyyətlərə söykənən psixoloji səbəbləri var. Lakin bu cür davranış tərzinin
sabitliyi təkcə xarakterin individual cizgilərindən irəli gəlmir, həm də Dolli
obrazının etalon ana davranışının obrazı kimi mədəni normalara uyğun olmasından
xəbər verir.
Bu etalonun nədən
ibarət olmasını bilmək üçün məsələni ətraflı aydınlaşdırmaq gərəkdir. Dollini
bir çoxlarının idealına çevirən əsas müsbət cəhəti, uşaqlarına və ərinə sevgi və
bu sevgi uğrunda təmənnasız qurban olmasıdır. Amma romanı diqqətlə oxuduqda bu
sevginin uşaqlara və ərə heç də asan başa gəlmədiyi məlum olur.
Dollinin
uşaqları ilə münasibətlərindən danışmaq çətindi. Məgər Dollinin uşaqlarına
qarşı sevgisinə şübhə etmək olarmı? Və ya uşaqlara sevgi xatirinə edilən
qurbanlar hədər ola bilərmi? Ananın uşaqlara qarşı sevgisi müqəddəs hiss hesab
edilir, bəs müqəddəs olan nədənsə şübhələnmək və ya qınamaq olarmı? Müqəddəslər
sayca azdır. Ona görə də sevginin Tolstoyun təsvir etdiyi dərəcəsi ancaq
heyranlıq və bənzətmə həvəsi yarada bilər, bu isə müxtəlif tənqidçilərin qiymətləndirməsində
müşahidə edilir.T.Proskurinanın
mövqeyindən baxsaq, Dollinin hərəkətləri provoslavlıq normaları ilə tam olaraq
uzlaşır: "Dolli Stiva ilə boşanma haqqında xəyal belə qurmur. O bilir ki, ailəni
qorumaqla müqəddəs borcu yerinə yetiirir. Təsadüfi deyil ki, provoslav
yazılarda qadının qarşısına bütün norma və qaydalara riayət olunması barədə ən
ciddi tələblər qoyulur. Və Şerbatskilərin ailəsində hökm sürən nigah haqqında həmin
dini və qədim mənəvi təsəvvürləri onların qızı Dolli tam mənimsəmişdir. O, ailənin
mövcudluğu xatirinə özünün təhqir edilməsinə göz yummağa hazırdı, çünki
"uşaqlara bu cür yaxşı olacaq”.”
Amma dahinin xəyal
məhsulu onun şəxsi ideyaları ilə hər zaman uzlaşmır. Və Tolstoyun romanda Dolli
və onun ailəsi haqqında bildirdiyi ideal ana konsepsiyasını bütünlüklə qəbul
etməyə imkan vermir. Bəli, Dolli uşaqlara sevgisi barədə çox danışır. Onlar
haqqında düşünərək yaşayır. Uşaqlarla ünsiyyət Dolliyə az qala fizioloji həzz
verir.
Dolli gözəl
geyimli, təmiz uşaqlarla fəxr edir, onları ətrafdakılara nümayiş etdirməkdən isə
xüsusi zövq alır. "Onlara tez-tez baxanda o, özünü yanıldığına inandırmağa
çalışır, bunun üçün bütün mümkün cəhdləri edirdi. O, ana kimi öz uşaqlarına
bağlıdır. Altı uşağın hər biri gözəldi. Və o, uşaqları ilə fəxr edirdi”.
Lakin Dollinin
uşaqları uğrunda verdiyi bütün mənəvi qurbanlar nəticəsində elə uşaqlar özləri əsas
zərərçəkənlərə çevrilir. Dolli uşaqlarını ana məhəbbətinin illüziyasından kənar
gördükdə başa düşür ki, uşaqlar onun düşündüyü qədər də yaxşı deyillər.Özündən və vəziyyətdən
narazı olduğu anlarda Darya Aleksandrovna perspektivləri ayıq başla, xəyala
qapılmadan qiymətləndirir.: "... və bədbəxt, yaxşı tərbiyə edilməmiş və yoxsul
uşaqlar böyüyəcək. Və indi Levinlər olmasaydı, bilmirəm biz necə dolanardıq.
Əlbəttə, Kostya və Kiti o qədər nəzakətlidirlər ki, biz heç nə hiss etmirik.
Amma bu, belə davam edə bilməz”.
İdeal ana Dolli
öz uşaqlarını yoxsulluğa və qohumların yardımından asılı vəziyyətə düçar edərək
mirasdan məhrum edir. Uşaqların gələcəyini düşünən Dolli "xeyirxah adamların”
köməyinə ümid bəsləyir. Həmin "xeyirxah adamlar” oğlanlara təhsil almaqda və ev
tapmaqda kömək edəcəkdi. Qızlar isə "yaxşı namizəd”ə ərə getməyə məcbur olacaq,
ya da sığınacaq əldə edəcəkdilər...
Romanda
Stanislav Arkadyeviçin xalası, knyaginya Varvara obrazı var. Dollinin ondan
xoşu gəlmir. "Knyaginya Varvara onun ərinin xalası idi. Dolli onu çoxdan
tanıyır və hörmət etmirdi. O bilirdi ki, knyaginya Varvara bütün həyatını varlı
qohumlarına sığınaraq keçirmişdir. Amma onun indi Vronskinin – yad insanın
evində yaşamasını (ərinin qohumu olduğuna görə) özü üçün də təhqir hesab
edirdi”. Görünür, Dollinin knyaginya Varvaraya qarşı mənfi hissləri onların vəziyyətinin
müəyyən qədər uyğunluğu səbəbindəndir. Həmin zaman Darya Aleksandrovna
bacısının ərinin mülkündə uşaqları ilə yaşayır. Səbəb təkcə doğması ilə yaxın
olmaq arzusu deyil, onun maddi imkanı aşağıdı və bu yolla qənaət etməyə məcburdu.
Onun uşaqlarının da bu cür sığınacaqda qalmaq riski var. Lakin uşaqların müdafiəsi
üçün Darya Aleksandrovna heç bir təşəbbüsə yol vermir. Onun sevgisi çox qəribədir.
Ulıbina Yelena Viktorovna
psixologiya elmləri doktoru, professor
psixologiya elmləri doktoru, professor
Mənbə: "Voprosı
literaturı”
Rus dilindən tərcümə
edən: Xatirə Nurgül