Daha mühafizəkar qonşu?
Təfsilat
04 İyun 2021, 17:00
640
Namizədlər arasında Cənubi
Azərbaycandan olan siyasətçi də var
İran İslam Respublikasında iyunun 18-nə təyin edilən seçkilərə iki
həftədən bir qədər az vaxt qalıb. Yeddi nəfər iddialı olsa da, onlardan biri
ictimai rəy sorğularının nəticələrinə görə liderdir. Bəllidir ki, mayın 25-də
altı hüquqşünas və altı ruhanidən ibarət İran Konstitusiya Keşikçiləri Şurası
İranda prezident seçkilərinə buraxılacaq namizədlərin siyahısını təsdiq edib.
Seçkilərin favoriti qismində 60 yaşlı İbrahim Rəisi göstərilir. İran, Rusiya,
Qərb mətbuatında prezidentliyə əsas namizəd olaraq məhz o göstərilir. Qeyd edək
ki, ayətullah Əli Xamneyiyə yaxınlığı ilə seçilən Rəisi İranda mühafizəkar
qüvvələrin sevimli nümayəndəsi hesab olunur, xüsusilə də, ölkədə əsas söz
sahibi olan dini liderin yaxın adamının yeni dövlət başçısı olacağı əminliklə
bildirilir. İbrahim Rəisi İran İnqilab Keşikçiləri Korpusunun da güclü
dəstəyinə malikdir. Məhkəmə hakimiyyətinin rəhbəri olan bu şəxs, kampaniyasını
daha çox korrupsiya ilə barışmaz mübarizə üzərində qurur. Və "ağır yumruq”la
mübarizə aparacağına səbəblər də var.
Ötən əsrin 80-ci illərində Rəisi terrorçuluqda ittiham olunan bir neçə min
məhbus barəsində ölüm hökmü çıxaran hakimlərin sırasında olub. Bu səbəbdən də
ölkədə daha çox "ayətullahi genosid” ləqəbi ilə məşhurdur. Rəisi qalib olmaq
üçün bütün imkanlara sahibdir. Növbəti seçkilər, sanki onun qələbə qazanması
üçün planlaşdırılıb. Həm müxtəlif kompromatlarla islahatçı rəqibləri sıradan
çıxarılıb, həm də mühafizəkar namizədlərdən bəziləri onun xeyrinə iddialarından
geri çəkiləcəklərini açıqlayıb. Rəisini radikal mühafizəkar qanadın lideri,
Qərblə güc yolu ilə danışmağın tərəfdarı kimi tanıyırlar. Bu siyasətçi ilə İran
siyasi elitasının ən sağ yönümlü fraksiyası uzun müddətə hakimiyyətdə
möhkəmlənə bilər. Lakin seçkilərində iki ciddi namizədi də fərqləndirmək olar:
Səid Cəlili və Mohsen Rezai. Hər iki siyasətçi daha əvvəl prezidentliyə
iddiasını ortaya qoysa da, uğursuzluğa düçar olublar.
7 namizəd arasında Cənubi Azərbaycandan olan siyasətçi də var.
Sözügedən şəxs Mohsen Mehrəlizadədir. Şərqi Azərbaycan ostanında dünyaya gəlmiş
Mehrəlizadənin İranın növbəti prezidenti seçilmə ehtimalı isə digər namizədlərə
nisbətən xeyli aşağıdır.
İran qambiti
Sərt xətt tərəfdarı olan "qırğı prezident sarayını 2017-ci ildə
fəth etməyin bir addımlığında idi. O zaman Rəisi seçkilərdə 38 faiz səs
toplamaqla Həsən Ruhaniyə məğlub oldu. Bundan bir il sonra isə ABŞ prezidenti
Donald Tramp İranla nüvə sazişindən imtina etməklə bütün dünyanı təəccübləndirən
qərar qəbul etmişdi. Bu qərar iqtisadi fəlakətdən çıxmağa ümid edən Ruhani üçün
fəlakətli oldu. Halbuki, 2016-cı ildə - sövdələşmədən dərhal sonra İran
iqtisadiyyatı 12 faiz yüksəldi. Lakin 2018-ci ildə 5,4 faiz, 2019-cu ildə isə
7,6 faiz düşdü. Hadisələrin bu cür gedişini (Qərblə uğursuz yaxınlaşmanı)
mühafizəkar qanad da proqnoz edirdi. İndi Rəisi də bəyan edir ki, nüvə
razılaşmasının tərəfdarıdır, lakin bunu da mübahisəli sayır. Sərt xətt
tərəfdarlarının fəaliyyəti ölkəni başqa istiqamətə sürükləyir, danışıqlar
prosesini çətinləşdirir. Artıq bir ildir ki, İran, üzərinə düşən öhdəliklərdən
imtina edir - uranın zənginləşdirilməsini davam etdirir, anbarlarında bu
xammalın sayını artırır və nüvə obyektlərinə əcnəbilərin buraxılma qaydalarını
dəyişir. Ruhani hələ hakimiyyətdə olsa da, mühafizəkar qanad Qərbə sərt yanaşma
nümayiş etdirməkdədir. Bu fonda Rəisidən siyasi olimpdə "qırğılar”ı möhkəmləndirəcəyi gözlənilir var.
Hüquqi-prosessual nöqteyi-nəzərindən bu, baş verməyə də bilər. Lakin belə bir
yanaşma tam mümkündür. Yeddi namizəddən beşi məhkəmə sisteminin rəhbəri ilə
birlikdə mühafizəkar qüvvələri təmsil edir. İki mühafizəkar namizəd - siyasi
çəkisi, heç bir dəstəyi olmayan şəxslərdir. Keçirilən rəy sorğularının nəticəsi
göstərir ki, Rəisinin əsas opponenti
siyasi apatiyadır. İntriqa yaşanmayacaq, seçici fəallığı isə aşağı olacaq. Bu
tendensiya hələ 2020-ci ildə - ölkədə səs verə biləcək seçicilərin yalnız 42
faizinin parlament seçkiləri zamanı məntəqələrə gəldiyi zaman aşkar oldu.
Sorğulardan biri də üzə çıxarıb ki, bu dəfə nəticə daha pis ola bilər - 27%. İran
siyasətinin veteranı olan Mohsen Rezai seçkiqabağı yarışmaya canlanma gətirməyə
çalışır. Əvvəlki prezident seçkiləri kampaniyalarında uğursuz bir iştirakçı
("Rezai olmadan seçkilər soğansız kabab kimidir" - deyə iranlı
bloqosfer zarafatla yazır) kimi tanınan Rezai ruhlandırıcı, lakin iqtisadi
cəhətdən sual doğuran bir proqramla çıxış edir: yerli valyutanı islam
dünyasında ehtiyat valyuta statusuna qaldırmaq (dollar və avrodan sonra üçüncü)
və ev təsərrüfatları ilə məşğul olan qadınlara maaş verməyi təklif edir.
İnternetdə bu təkliflər geniş müzakirə olunur. Spesifika ondadır ki, məhkəmə
hakimiyyətinin sədri ilə opponentlərinin fikirləri üst-üstə düşür. Favoriti,
daha çox danışıq qabiliyyətinin pis olmasında tənqid edirlər. "Kütlə qarşısında
çıxış etmək və sonra namizədliyini geri götürmək yaxşıdır” - mühafizəkar namizədlər üçün bu ssenarini
müşahidəçilər mümkün hesab edir.
Qərblə "barışıq partiyası”
etimadını tam itirib?
İbrahim Rəisinin hakimiyyətə gəlməsi ilə İranda dəyişikliklərin baş
verəcəyi gözləniləndir. Məhz bu səbəbdən də ali dini lider ayətullah Əli
Xamneyinin nəzarət etdiyi İran Konstitusiya Keşikçiləri Şurası seçicilərə
intriqasız səsvermə təklif edir. 82 yaşlı dini lider qocalıb. Ona varis lazım
olacaq. Bu, həddən artıq vacib bir məsələdir, çünki İran kimi ölkədə ali dini
lider prezident postundan da vacibdir. Siyasi hakimiyyət məhz rəhbərin əlində
cəmləşib. Keçid dövrünü proqnoz etmək çox çətindir - hər şey Xamneyinin
səhhətindən asılı olacaq. Aydındır ki, dini lider üçün sabitlik lazımdır,
prezident kreslosunda isə etibarlı və mümkün əvəzedici gərəkdir. Və çox
mümkündür ki, yeni rəhbər elə Rəisi özü olsun. O da dini qanada aiddir. Onun
dini lider olacağı barədə mətbuata bir neçə dəfə xəbər sızdırılıb. May ayında
Xamneyinin dəstəyi qatı mühafizəkar qanadın yolunu tam şəkildə təmizləyib.
Çoxluğun təəccübünə səbəb olacaq addımlar atıldı - islahatçı, keçmiş spiker Əli
Laricani və eks-prezident Mahmud Əhmədinejadı seçkilərə buraxmadılar. Hər
ikisinin uzaqlaşdırılması ilə intriqalara son qoyuldu və bu da avtomatik olaraq
gərginliyi azaltmış olur. Lakin Tehranda bunun hesabını da verməyə hazırdırlar.
Prezident Həsən Ruhani açıq şəkildə dini liderə müraciət edərək daha bir neçə
namizədin seçkilərə buraxılmasını xahiş etsə də, müraciəti nəticəsiz qaldı.
Əgər ölkənin ən nüfuzlu şəxsinin qərarı belədirsə, bu o deməkdir ki, Qərblə "barışıq
partiyası” onun gözündə etimadını tam itirib.
Sövdələşmə naminə nələr
edərsən?
İranda mühafizəkar qanadın hakimiyyətə gəlməsi (daha çox dönməsi -
axı onlar bir neçə dəfə hakimiyyətdə olub) Ağ Evi çətin duruma salır. Prezident
Co Bayden ölkəsinin İranla nüvə razılaşmasına qayıtmasına çalışır. Bu da,
praktiki olaraq ölkə iqtisadiyyatının sürətli inkişafına səbəb ola bilər. Lakin
Vaşinqtonu əvvəlki razılaşma qane etmir. 2021-ci ilin yazından etibarən Vyanada
danışıqlar yeni, "daha güclü” aparılır.
Bayden hökuməti əvvəlki xətti davam etdirəcəksə, Yaxın Şərqdə yenidən gərginlik
gözləməyinə dəyər. İranın müttəfiqləri - Yəməndə husilər, Fələstin islam cihad
təşkilatı son vaxtlar aktiv fəaliyyətə başlayıb. Lakin bu da azdır. İlk dəfə
uzun illərdən sonra Çin də regionda siyasi iradə ortaya qoymağa başlayıb. Pekin
fələstinlilərin hüquqlarının pozulduğu, tələblərinin qulaqardına vurulduğunu
bəyan edib.
Antverpen universitetinin
müəllimi, Yaxın Şərq üzrə mütəxəssis Tom Sauer hesab edir ki, əgər
mühafizəkarlar hakimiyyətdə olarlarsa, o zaman İranın ABŞ-la münasibətlər
qurması çətin olacaq: "Belə olan halda Rusiya və Çin yerli siyasətə müdaxilə
etmək üçün daha geniş imkanlara malik olacaq. Bu səbəbdən də, hətta mühafizəkar
hökumət belə əvvəlki siyasətə qayıda bilər. Bayden, Trampdan fərqli olaraq
Səudiyyə Ərəbistanı və İsraili dəstəkləməyə az meyillidir. Bu da, bütövlükdə
regiona təsir edir. Artıq Səudiyyənin iranlılarla münasibətləri bərpa etmək yönündə
işartılar var. Bütün bunlar pozitiv nəticələrə səbəb ola bilər - İranda nüvə
silahı yaradılması istəyənlərini səsini azalda və nüvə razılaşmasına qayıtmaq
istəyənlərini şansını artıra bilər”.
Ekspert David Menaşri hesab edir
ki, bütövlükdə İranda iki siyasi qüvvə mübarizə aparır. Bir qismi praqmatik və
yaxud islahatçılar tərəfdarı, digərini mühafizəkarlar və yaxud "qırğılar”
adlandırırlar: "Sərt xətt tərəfdarlarının bir çox üstünlükləri var – onlar
islam adından danışır, təhlükəsizlik qüvvələrinə nəzarət edir. Mühafizəkarlar
bu nəzarəti saxlamağa çalışır. Məhkəmə sistemi üzərində nəzarəti ələ alan Rəisi
parlament və prezident səlahiyyətlərini də ələ alacaq. Bir məsələ də var ki,
əvvəlki liderlər Ruhani və Hatəmi hər zaman əl-qollarının bağlı olmasından
şikayətlənirdilər. Hətta birinci baş nazir Mehdi Bazarqan 1979-cu il
inqilabından sonra bildirmişdi ki, ona hakimiyyət yerinə, tutacağı olmayan
bıçaq veriblər”. Ən əsası odur ki, indi İranı Çinlə əldə olunan razılaşmanın
detalları maraqlandırır. Bu sazişin gələcək nəticələri hamını düşündürür. Qərbə
və yaxud Şərqə istiqamət götürmək məsələsində İran cəmiyyəti həddən artıq
bölünmüş vəziyyətdədir. Praqmatiklər və islahat tərəfdarları Qərblə əlaqələrin,
"qırğılar” isə Çin, Hindistan, Yaponiya və əlbəttə ki, Rusiya ilə əlaqələrin
qurulmasına çalışır.
Son olaraq onu bildirək ki, İranın sürprizlər ölkəsi olduğunu da
unutmaq olmaz. Mümkündür ki, ali dini rəhbər dünyada gedən proseslərin nəbzinə
uyğun olaraq heç kimin gözləmədiyi birinə xeyir-dua versin. Azərbaycan qonşu
dövlət olaraq İranda sabitliyin tərəfdarıdır və bu səbəbdən də, seçkilərin sakit keçməsini və İran xalqının mövqeyini
əks etdirməsini istəyir. Bu ölkə ilə bizi çoxsaylı iqtisadi, siyasi layihələr
birləşdirir. Və baş verəcək hər hansı bir siyasi gərginlik, qonşu dövlət olan Azərbaycanda
arzulanan deyil.
Azər NURİYEV
Digər xəbərlər
