Böyük amallar uğrunda çarpışan iki mübariz
Tarix boyu mütərəqqi ideyalar, böyük amallar uğrunda çalışan insanlar
fəaliyyətləri ilə yalnız öz ölkələrində deyil, başqa məmləkətlərdə də şöhrət
tapmışlar. İsmayıl bəy Qaspıralı (1851-1914) və Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932)
belə şəxsiyyətlərdəndir. Onlar mübariz ruhları, mütərəqqi və maarifpərvər
fəaliyyətləri ilə türk xalqları arasında böyük nüfuz qazanmışlar.
İsmayıl bəy Qaspıralının naşiri olduğu, 1883-cü ildən çapdan çıxan
"Tərcüman” qəzeti, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarının
düşüncəsində əzəmətli yer tutur. "Tərcüman” qəzetini İsmayıl bəy Qaspıralının
ən böyük əsəri adlandıran böyük mütəfəkkir Yusif bəy Akçura yazmışdır: "Tərcüman”
qəzeti otuz ildir məsləyini, fikrini əsla dəyişdirmədən, fasiləsiz davam edir.
Otuz il əvvəl Bağçasarayda çıxmağa başlayan bu kiçik qəzet, "Tərcüman”dır.
"Tərcüman”ın baş redaktoru və naşiri isə Krım mirzələrindən İsmayıl bəy Qaspıralıdır. İsmayıl bəy, bütün
türk aləmini göz önündə tutaraq, ona görə çalışdı. "Tərcüman” məhəlli türk
ləhçələrinin üstündə ümumi bir türk
dilinin öyrənilməsini tövsiyə edir.
Türkiyənin görkəmli ictimai xadimi Ziya Göyalp İsmayıl bəy
Qaspıralını Rusiyada yetişən böyük türkçü adlandırmışdır. Krımda
"Tərcüman” qəzetini çıxaran
İ.Qaspıralının türkçülükdəki prinsipi
"dildə, düşüncədə və
işdə birlik” idi. Bütün türklərin eyni dildə birləşə
biləcəyinə, bu qəzetin varlığı canlı bir arqumentdir”.
AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədov
"Tərcüman” qəzetinin nəşrinin ilk dövrlərində Rusiyanın türkdilli
xalqlarının tərəqqisi, maarifçilik ideyaları və s. bu kimi məsələləri təbliğ etdiyi üçün rəğbət qazandığını qeyd etmişdir. Alim, qəzetin
müsəlmanlar arasında geniş yayıldığını, Azərbaycan haqqında yazıların
müəlliflərinin əsasən M.Sidqi, Eynəli Sultan, Ə.Gəngərli, Firudin bəy Köçərli,
Ömər Faiq olduğunu yazmışdır.
İ.Qaspıralı 1905-ci ildə - bəziləri buna islahat, bəziləri inqilab deyir - məşruti idarəyə keçiddən, bəzi
hürriyyətlərin tanınmasından sonra
yazılarında düşüncələrini, fikirlərini və hazırlanmasını istədiyi
şeyləri daha açıq bir şəkildə yaymağa başlamışdır. O tarixə qədər rusca
çıxardığı bir səhifəni də ixtisar edərək, bütün "Tərcüman”ı türkcə çap
etdirmişdir. İ.Qaspıralı etmək istədiyini, ideallarının nə olduğunu, hansı
hədəfə varmaq istədiyini yazılarında açıqca, dəfələrlə bildirmiş, israrla
anlatmışdır.
Sabri Arıkan, İsmayıl bəy Qaspıralının dil birliyi məsələsi üzərində
geniş dayandığını göstərmişdir. Alim, fikrini əsaslandırmaq üçün "Tərcüman”
qəzetinin "Rusiya müsəlmanlarının tərəqqisi” adlı məqaləsini təqdim
etmişdir: "Ümumi ədəbi dili olmayan millət, millət sayılmır. Türk
övladlarından olan tarançe, sart, özbək, qırğız, qazax, kumuk, noqay,
Azərbaycan və sair tayfalar türkcə danışdıqları halda, şivələri başqadır.
Bir-birlərini çətinliklə anlarlar. Bu hal birləşməyə, birliyə, bilgilərin,
elmlərin hər kəsə duyurulmasına, tərəqqiyə, ədəbiyyata, dostluğa və qaynaşmağa
əngəldir.
Buna görə, ən əvvəl və ən ziyadə hamımız üçün ehtiyac və lüzumlu
olan, ümumi dil, ədəbi türkcə dildir. Buyurun, mərhəmət edin qardaşlar, buna
ayrıca əzmlə çalışaq. Bu iş lap o qədər qalibiyyət deyilsə də, çarəsi tapılmaz
və müşkül də deyildir. "Tərcüman” qəzeti Bağçasaraydan ta Kaşğara qədər
oxunduğu, yəni anlaşıldığı, dillə birləşmənin
mümkün olduğuna böyük dəlildir”.
Göründüyü kimi, İ.Qaspıralının dərc etdiyi "Tərcüman” qəzeti
müasirləri tərəfindən yaxşı qarşılanmış və təbliğ edilmişdir. Bu, öncə onların
da eyni amal, məqsəd uğurunda çalışmaları, türk xalqlarının düşüncə tarixində
böyük xidmət göstərmələri ilə əlaqədardır.
Bu baxımdan Azərbaycanın ictimai xadimi, yazıçı, jurnalist Cəlil
Məmmədquluzadənin fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. Onun redaktorluğu ilə çapdan
çıxan "Molla Nəsrəddin” jurnalının XX
əsr Azərbaycan mədəniyyəti və
mətbuatı tarixində əvəzsiz
yeri vardır. C.Məmmədquluzadə
Azərbaycanın şərqşünas alimi, ictimai xadimi Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931) tərəfindən Tiflisdə
Azərbaycan dilində 1903-1905 illərdə çap olunan "Şərqi-Rus” və Bakıda 1881-1919
illərdə rus dilində çap edilən "Kaspi” qəzetlərində Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy
Hüseynzadə, Firudin bəy Köçərli və başqa
ziyalılarla birgə çıxış etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə ""Molla
Nəsrəddin”i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı” yazmaqla jurnalın 1906-cı
ildə Tiflisdə təşkil olunmasının səbəbini belə izah edirdi: "Tiflis,
Qafqazın mərkəzi şəhəri və Qafqaz hökumətinin paytaxtıdır. Habelə, bu şəhər
Qafqaz türklərinin mərkəzi hesab oluna bilər. Həqiqətdə də belədir. Tiflisdən
Naxçıvana və Ordubada da əl yetirmək olur; Qafqaz və Bakı, Batum şəhərinin də
arasındadır. Buradan Culfaya və oradan Araz nəhrini keçib bir günə İran Azərbaycanının mərkəzi və paytaxtı olan
Təbrizə gedib çatırsan. Bakıdan Xəzər dəryasını bir gündə ötüb
Türküstanın Aşqabad və Mərv və qeyri
yerlərinə xəbər yetirmək mümkündür. Dağıstan da bu yavıqdadır. Tiflisdən Bakı
təriqilə on iki saatlıq dərya səfəri bizi İranın Gilan məmləkətinə yetirir”.
Bu ölkələrdə türklərin
yaşadığını və dillərinin də bizim danışdığımız türkcə olduğunu bildirən
Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin” jurnalının bu xüsusiyyətinə görə Kürü və Arazı keçdiyini,
bəlkə Xəzər və Qara dəryaları da vurub
Türkiyəyə, Türküstana, Gilana, uça-uça Qafqaz dağlarını aşıb, Qafqaza, Krıma və
sair türk ölkələrinə keçdiyini qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə irsinin görkəmli araşdırıcısı, akademik İsa
Həbibbəyli "Molla Nəsrəddin” jurnalında Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, Qafqaz
xalqlarının, Avropa və Şərq ölkələrinin həyatı, milli azadlıq mübarizəsinin
əksini tapdığını qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında müasirlərinin fəaliyyətləri
ilə əlaqədar əsərlər də mövcuddur. O, Əhməd bəy Ağaoğlunu və Əli bəy
Hüseynzadəni Bakının birinci jurnalistlərindən
olduqlarını bildirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə ilə Əhməd
bəy Ağaoğlu eyni məqsəd uğrunda,
yəni xalqın elmi-mədəni tərəqqisinə çalışsalar da, onlar arasında fikir
ayrılığı olmuşdur. Görkəmli yazıçı bunu 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin”
jurnalında dərc etdirdiyi "Cavab. Əhməd bəy Ağayev cənablarına” məqaləsində də
ifadə etmişdir.
"Molla Nəsrəddin” jurnalının açıq və sadə dildə yazması Əli bəy
Hüseynzadə tərəfindən də yüksək dəyərləndirilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə
bununla əlaqədar göstərmişdir ki, Əli bəy Bakıdan axırıncı dəfə Türkiyəyə
köçüb gedən vaxt Tiflisə gəldi, idarəmizə təşrif gətirdi. Söhbət dildən düşdü
və möhtərəm ədibimiz mənə belə dedi: "Yaxşı yazırsınız”. Mən Əli bəyə ərz etdim ki, onun tək bir şəxsdən
eşidilən bir sözü mən havayı danışılan sözlərin cərgəsinə qoya bilmərəm. Çünki
Əli bəy Hüseynzadə kimi bir yazı ustadı mən tək bir cavan yazıçıya yazı
barəsində dediyi sözü mən ciddi bir söz hesab edəm gərək. Əli bəy mənə dediyi
sözü təkrar və təsdiq etdi, həmişə adət etdiyi kimi, başını aşağı salıb guya öz-özünə yenə dedi: "Açıq yazmağı” da
bacarmaq lazımdır.
Mətbuat tariximizdə yeri olan "Zənbur” jurnalı (1909-1910 illər)
Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığını tənqid etmiş,
1909-cu ilin ortalarında onun İstanbula köçməyinə istehza ilə yanaşaraq Türkiyə
sultanı qarşısında səfil və müti bir vəziyyətdə rəsmini vermişdi. Bu barədə
yazan professor İslam Ağayev həmin rəsmin çapından sonra Əhməd bəyin tərəfdarlarının
"Tərəqqi” qəzetində "Zənbur” jurnalının mövqeyinə qarşı çıxdıqlarını, Əhməd bəy
Ağayevi tərif edərək, onun "millət mücahidi” kimi qiymətləndirildiyini
bildirmişdir.
Üzeyir bəy Hacıbəyov "Zənbur” jurnalının üz qabığında Əhməd bəyin
nalayiq çəkilən şəklinə etiraz edərək yazmışdır ki, məzhəkə yazan jurnallar,
əslində, hər bir kəsi hər bir tövrdə çəkməyə muxtardırlar. Buna bir sözümüz
yox, lakin bir şəxsi özgə jurnallarda çəkməyə ümumi mənafe nöqteyi-nəzərincə
bir bəhanə, bir səbəb lazımdır. Jurnalda o adamın şəklini çəkərlər ki, onun
gördüyü işlər, tutduğu yol və məslək ümumi camaatın mənafeyinə, hüququna,
tərəqqisinə zidd və müxalifdir. Əcəba, Əhməd bəy nə iş görübdür və nə iş görür
ondan camaata zərər gəlsin? Əhməd bəyin qəbahəti nədir?
Bu məqamda Üzeyir bəy "Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə "Zənbur”
jurnalını müqayisə etmişdir: "Möhtərəm "Molla Nəsrəddin” jurnalı tərəqqi və
yüksəlişimizə mane olan bütün qəbahətləri ən gözəl ədibanə və ləzzətli, dadlı,
duzlu sözləri ilə yazmaqla, bütün xalqın, hətta, ondan incik olanların belə, istəklisi
olubdur; çünki bu jurnal bir dənə olsun tərbiyəsiz və ədəbsiz sözü özünə rəva
görmədi. "Zənbur” jurnalında insanın ləzzət alıb, zövqünün artacağı bir dənə də
olsun məqalə çıxmayıbdır”.
Üzeyir bəy Hacıbəyov Əhməd bəyi müdafiə etdiyi üçün "Zənbur” jurnalı
dahi bəstəkarı qarabağlı kimi yerliçilikdə təqsirləndirərək hücum etmişlər.
Xalqı parçalamağa gətirib çıxaran yerliçiliyə qarşı çıxan C.Məmmədquluzadə qarabağlı,
bakılı məsələsinin tənqidi ilə əlaqədar "Molla Nəsrəddin” jurnalının 1909-cu
ildə Lağlağı imzası ilə çap olunan "Tərəkəmə” felyetonunda bunu göstərmişdir.
"Molla Nəsrəddin” jurnalında türk xalqlarının tərəqqisinə və
birliyinə xidmət edənlərin fəaliyyətlərini əks etdirən məsələlərə, əlamətdar
tarixi hadisələrə geniş yer verilmişdir. Bu mənada C.Məmmədquluzadənin "Tərcüman”
qəzetinin çapının 25 illiyi münasibətilə 1908-ci ildə "Molla Nəsrəddin”
jurnalında dərc edilmiş "Milli bayram” adlı məqaləsi təqdirəlayiqdir. Məqalədə "bir müsəlman qəzetinin faydalı və
səmərəli bir yolda 25 il davam etməyi nəinki Rusiyada, bəlkə bütün dünyada
əvvəlinci dəfə görülən bəxtiyarlıqlardan” olduğu bildirilmişdir. İsmayıl
bəy Qaspıralının mətbuat tarixində xidmətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə
onun adının tarixdə qızıl xətlə yazılacağını qeyd etmişdir. Görkəmli yazıçı
göstərmişdir ki, mətbuat aləmində 25 il
qələm çalan böyük yoldaşımız İ.Qaspıralı
həqiqətən bəxtiyardır. İsmayıl bəy 25 il çalışıb min zəhmətlə əkdiyi toxumun
meyvəsini fərəh və şadlıqla görür: "İsmayıl bəyin millətimizə, insaniyyətə
etdiyi böyük-böyük xidmətləri burada saymaq bizim üçün çox çətindir. İsmayıl
bəy mahir həkim kimi millətimizin dirilməyini məktəbdə, maarifin nəşrində
gördü: qüvvətinin ən çoxunu bu yolda sərf etdi”.
İ.Qaspıralının mədəniyyət tarixindəki
fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə qeyd etmişdir: "İndiyə
qədər millətin ehtiyacını, gələcəyini haqqı ilə nəzərə alıb ciddi və səmərəli
yolda çalışan, türk millətinin içində birinci dəfə İsmayıl bəy çıxdı. İsmayıl
bəyin böyüklüyünü, xidmətini tarix və gələcək bizdən daha yaxşı tədbir
edəcək və adını qızıl xətlə yazacaq,
bizsiz də o uca mərtəbəsinə çatacaq”.
Türk xalqlarının maariflənməsində,
düşüncəsinin yüksəlişində İsmayıl bəy Qaspıralı və Cəlil Məmmədquluzadə əvəzsiz
xidmətlər göstərmiş və böyük amallar uğrunda çalışaraq mübariz şəxsiyyətlər
kimi tarixdə özünəməxsus iz qoymuşlar.
Aytək
Zakirqızı (Məmmədova),
fəlsəfə
doktoru, dosent