Bütün dövrlərin yaşıdı olan ədib
Hər zaman həqiqəti söyləyən, heç vaxt heç kimin qılığına girməyə
çalışmayan, bircə kəlmə belə yalan söz yazmayan azadlıq aşiqi Mirzə Cəlili haqsız
təqiblər, təhqirlər, sıxıntılar içində idi. Xüsusən də hələ Sovet bürokratik
sisteminin tam oturuşmadığı bir dövrdə. Məhz belə bir vaxtda Mirzə Cəlil Cənubi
Azərbaycanından Şimali Azərbaycana səfər etdi. Əslində bu səfər Sovetlərin
istəyi ilə baş tutdu.
Ədəbi aləmdə öz sözü olan Mirzəni Quzey Azərbaycana dəvət edən
hökumət düşünürdü ki, fəxri adlar və vəzifələr verməklə, ləyaqəti qüruru,
heysiyyəti, mənliyi öldürməklə, onu uyğunlaşdırılmış bolşevik yazarına çevirə
biləcək. Ona görə də, hökumət 1921-ci il
iyunun 24-də Bakıya çatan ailəni böyük ehtiramla qarşıladı. Amma nədənsə "Molla
Nəsrəddin” jurnalının nəşri uzandı, özü də, nə az, nə çox, düz 1 il 4 ay.
Mirzə Cəlillə hökumət arasında "jurnal necə çıxacaq və nədən
yazacaq?” sualı ətrafında dialoq başladı, nə başladı... "Hakimi mütləq
diktatorlar” Mirzə Cəlili inadından döndərə bilmədikdə ona yaxşı "dərs” vermək
qərarına gəldilər. Amma yanılırdılar. Çünki Mirzə Cəlil "vicdanının bütövlüyünə
yabançı olan” bu ünsürlərdən uzaq, öz həqiqət və əxlaq meyarı olan bir dünyanın
sakini idi. O, öz millətini odlu ürəklə sevən, onun nöqsanlarını üzünə deməkdən
çəkinməyən həqiqətə, ədalətə, öz əqidəsinə sadiq qalan, düşünən və düşündürən,
mənəviyyatda, ictimai şüurda, yazı üslubunda inqilab yaradan bir qələm əhli idi.
Onun sözü dünən ən kəsərli silah idi, bu gün də belədir, sabah da belə olacaq. Özbaşınalığın,
ədalətsizliyin, zorakılığın, zülmün və qəddarlığın hökm sürdüyü, səsinə səs
verilməyəcəyi, dadına, harayına heç kəsin çatmayacağı bu mühitdə Mirzə Cəlil
jurnalın fəaliyyətini davam etdirməyə məcbur idi. 1922-ci il noyabrın 2-də "Molla Nəsrəddin”in ilk sovet nömrəsi
işıq üzü gördü. Mirzə Cəlil də fürsəti əldən verməyib bu və bundan sonrakı bir
necə sayda Şura hökumətinin fəaliyyətini tənqid və ifşaedici yazılarla faş
etdi. Mirzə Cəlilin bu "hörmətsizliyi” hökumətə yaman toxundu. Yenidən
"danışıqlar” başladı. Amma Mirzə təslim olmadı. Hökumət onu yavaş-yavaş
jurnaldan uzaqlaşdırmağı qərara aldı... Nəticədə "Molla Nəsrəddin” Şura
hökumətinin "qayda-qanunlarını” təbliğ edən (bolşevikləşmiş) mətbuat orqanına
çevrildi və Mirzə Cəlilin "Molla Nəsrəddin”indən əsər-əlamət qalmadı.
Sonrakı saylar düşüncələrini
nə ixtiyar sahiblərinə, nə hakim ideyalara, nə də avam camaatın zövqünə
uyğunlaşdıra bilməyən, Mirzə Cəlilin dəsti-xətti olmayan, nəfəsi duyulmayan, təbiətin,
zəmanənin yaratmadığı, hakim-mütləqlərin xeyir-duası ilə işıq üzü görən "Molla
Nəsrəddin” oldu. Jurnal 20-ci ilin ortalarında tamam simasını itirdi. Deməli,
"Bakıda "Molla Nəsrəddin” yazmaq, "Molla Nəsrəddin” çıxarmaq olmaz” deyən Mirzə
Cəlil çox haqlı imiş.
1925-ci ildə "... dəxi "Molla Nəsrəddin” jurnalını çıxarmaqdan
bilmərrə əl çəkirəm...” yazmağa məcbur olan Mirzə Cəlil, çox məhrumiyyətlərə
düçar oldu. Xəstəliklər, ailə qayğıları, fiziki, maddi-mənəvi sıxıntılar, ən
əsası, ədəbi mühitdən uzaqlaşdırılması (M.Ə.Sabirin abidəsinin təntənəli
açılışına çağırılmamağı, dövrü mətbuatda çapına qadağa qoyulması, 1931-ci ildə
jurnalın 25 illik yubileyinin kecirilməməsi, cürbəcür "ədəbi cırtdanlar”ın ona
qarşı kobud və əsassız hücumları və s.) əzəmətli şəxsiyyət olan Mirzəni sovet
dövründə şübhə və sarsıntılarla dolu bir həyat "yaşamağa” vadar etdi...
İlk gündən sovetlərin siyasi dairələrinin təzyiqinə məruz qalan Mirzə
Cəlil Şura hökumətinə qəlbən heç vaxt inanmamış, bel bağlamamışdı. Şura
hökuməti də onu "siyasi cəhətdən geri qalmış, bisavad” adlandırmaqla
kifayətlənməmiş, əksinə Mirzəni məhv etməyə cəhd göstərmişdir.
Bu elə bir zaman idi ki,
"sosializm realizmi ilə yoğurulmuş” ədəbiyyat, mətbuat "yeni forma və məzmun”
axtarışında idi. Mirzə Cəlil də bu "yeni forma və məzmunu” həzm edə bilmədiyi
üçün dövrün metodoloji və ideoloji əyintilərinə uymadan, mövcud ictimai həyatı
realistcəsinə, əsərlərində, mətbu çıxışlarında təsvir edirdi.
Məşhur gürcü həkim Topuridze Mirzə Cəlil haqqında deyirdi: "Belə
satirik qabiliyyətə malik olan adamlar min ildə bir dünyaya gəlirlər. Onun
mənsub olduğu xalq xoşbəxtdir”. Amma çox təəssüf ki, bu xalqın bəzi bolşevik
başbilənləri onun qiymətini bilmədi. Lakin Mirzə Cəlilin xoşbəxtliyi onda idi
ki, o, hər hansı quruluşun, siyasi sistemin düşücə dairəsində qalmış yazıçı
kimi deyil, ədəbi insan problemləri müstəvisində qələm çalan böyük insanşünas
kimi qavranıldı. Elə ona görə də onun yaradıcılığı, şəxsiyyəti zamanın heç bir
ləkəsini götürməmiş parlaq güzgüdür.
Sonda Həmidə xanım Cavanşirin (Məmmədquluzadə) "Xatirələrim” əsəri
ilə bağlı tədqiqatçı alim Ədalət Tahirzadənin yazdığı sözləri xatırladım: "...Qələminin
şərəfini hər şeydən üstün tutan, onun uğrunda hətta həyatını belə fəda etməyə
hazır olan haqq, həqiqət aşiqidir! Bu aşiqlik onun zaman üzərində qələbəsi ilə
nəticələnib”. Kimisə zəhmətə salmağı sevməyən Mirzə Cəlil, bir ömür, "bütün bir
millətin müəllimi olmaq” missiyasını sona kimi şərəflə yerinə yetirdi. Fevralın
22-də zaman üzərində qələbə qazanan bu millət müəlliminin doğum günü idi.
Qərənfil Dünyamin
qızı
Əməkdar jurnalist