Bu kitabı oxuyan adam mütləq ölməlidir

"Sevdiyim əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət və söz adamlarının çox sevdikləri əsərlər haqqında söhbət açırıq. Budəfəki həmsöhbətimiz Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetininrektoru, Əməkdar memar, professor Gülçöhrə Məmmədovadır. Gülçöhrə xanımın sevdiyi əsər Umberto Ekonun "Qızılgülün adı” romanıdır.
– Hər şeydən əvvəl onu qeyd edim ki, mən, kitablar uşaqlığından bəri həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilən insanlara aidəm. Kitablar bizim asudə vaxtımızı bəzəyir, öyrədir, tərbiyə edir və həm də ki, həyatımıza istiqamət verirdilər. Ədəbiyyata olan bu sevgini ilk növbədə bizə, əlbəttə ki, məktəb və hər birimizin evində, ailəsində kitaba qarşı gördüyümüz, duyduğumuz sevgi, hörmət aşılayırdı. Mütaliə insanın ziyalılığı, mədəniyyəti, savadı, zəngin kitabxana isə hər bir evin bəzəyi sayılırdı.
İdeya ayrılıqları və daxili parçalanma ruhaniliyin mövqeyini daha da zəiflədir. Hadisələr bu tarixi fonda əsərin sonunda köhnə dünyanın qalası kimi dağılan İtaliya monastırlarından birində baş verir.
Romanın mərkəzi kitabxanadır. O, tək detektiv süjetin səbəbi və mənbəyi deyildir, romanın bütün məzmunu məhz onunla bağlıdır. Müəllifin özü də bu barədə yazıb: "Bu, gündəlik məişətdən yox, kitablar haqqında povestdir. Onu oxuyub yəqin ki, dahi Kempilinin sözlərini təkrarlamaq lazımdır: "Mən hər yerdə rahatlıq axtardım və onu ancaq bir yerdə – kitabla bir küncdə tapa bildim”.
– Bu suala cavab verərkən, Umberto Eko yazırdı ki, romanın adı tamamilə təsadüfi yaranıb. Və bu ad üzərində dayanmasının səbəbi qızılgül sözünün çoxmənalı olmasıdır. "Ad fikirləri nizamlamamalıdır, əksinə, qarışdırmalıdır” – müəllif yazır. Yəni ki, o, bizə adın izahında tam sərbəstlik verir. Bununla bağlı bir çox mülahizələr var. Hər nə mənada olsa da, gözəl səslənir.
- Mürəkkəb sualdır. Düşünürəm ki, bunu Umberto Ekonun sözləri ilə cavablandırmaq olar: "Çox şeyi açıqlamaq üçün həddindən artıq ağıllı və açılacaq hər şeyi gizlətmək üçün həddindən artıq ədəb-ərkanlı” olmaq lazımdır.
– Umberto Ekonun "Qızılgülü adı” romanı ümumi anlamda etalon sayılan postmodernist bir romandır. Orta əsrlərə aid süjet xətti, qəhrəmanların tez-tez işlətdikləri müasir ifadələr, bütün mətn boyu keçən ironik ton və baş qəhrəman Vilhelm Baskervilskinin kilsə üçün mütləq olan anlayışları aradabir götür-qoy etdiyi açıq ironiya, qəhrəmanların adları – Baskervilski, Adson, Konan Doylun əsərlərini xatırladan və romanın detektiv ideyasını qabardan və eyni zamanda da qəhrəmanların dilindən eşidilən məşhur sitatlar – bütün bunlar postmodernizmə xarakterik cəhətlərdir.
– Əlbəttə, bu, orta əsrlərin real həyat mənzərəsini göstərən, müasirlərini narahat edən maraqlı fəlsəfi məsələlərə toxunan tarixi-fəlsəfi bir romandır. Lakin eyni zamanda da, fikrimcə, romanı bu qədər maraqlı edən başlıca olaraq onun detektiv süjet xəttidir.
Onun adi detektivlərdən fərqi nədir? Əlbəttə ki, hər şeydən əvvəl intellektuallığı və dərinliyi. Düşünürəm ki, bir də cinayətin açılması prosesinin monastır sirləri, kitab dünyası, işarələr və simvollar aləminə əyləncəli bir səyahət kimi təqdim olunmasıdır.
– Orta əsrlərdə monastırlar Avropanın həm dini, həm də elmi mərkəzləri idi. Alimlərin çoxu – həkimlər, kimyaçılar, filosoflar, tarixçilər monastırlarda yaşayırdılar. Monastırlar həm də nəhəng feodal əmlak idi. Onlar böyük var-dövlət sahibi idilər – torpaqları, kəndləri vardı. Böyük monastırlar həm iqtisadiyyatda, həm də siyasətdə aktiv iştirak edirdilər. Elmi biliklərin əsas mənbəyini təşkil edən əlyazmalar məhz monastır kitabxanalarında saxlanılırdı. Ancaq burda kitabın hazırlanması və yenidən çap olunası ilə bağlı qədim adət-ənənələr yaşayırdı.
Roman monastırların təsirinin zəiflədiyi, tədricən intellektual qüvvələrin cəmləşdiyi şəhərlərdə universitetlərin möhkəmləndiyi bir dövrü əhatə edir. Tarixi-fəlsəfi romanda əsas hadisələrin baş verdiyi yer kimi məhz monastırın seçilməsi, əlbəttə ki, əsaslandırılıb. Onun daxili sirlərinin tədricən açılması da, süjeti daha dramatik və maraqlı edir.
– Monastır kitabxanası hadisələrin cərəyan etdiyi əsas məkandır. Birincisi, bunu qeyd etmək lazımdır ki, müəllif tikiliyə – onun strukturuna, quruluşuna böyük diqqət ayırır. Bunun özü memarlığa böyük bir maraq yaradır. Bu haqda Eko da kitabın əvvəlində yazır: "Bütün peşələrin içində memarlıq hamısından daha böyük cəsarətlə dünyanın düzənini bərpa etməyə can atır...”
Bəs kitabxana niyə belə ciddi şəkildə qorunur? Ona görə ki, orada ruhaniliyin fikrincə, yalançı, saxta, həm də azadfikirliliyi aşılayan təhlükəli kitablar da var.
– Doğurdan da, romanın bütün hadisələri bir həftənin içində baş verir. Çox güman ki, müəllif bir çox dinlərdə müqəddəs sayılan "7” rəqəmini əsas götürüb.
– Romanda təcrübəsiz oxucu kimi baş verən bir çox şeyləri anlaya bilməyən monastır xidmətçisi gənc Adson suallar verir. Və bu da müəllim Vilhelmə hadisələrin məğzini açmağa və onlara qarşı münasibətini bildirməyə imkan yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki, Vilhelmin dedikləri romanın vacib hissəsidir. Onlarda, adətən, hadisələrin müasir qiyməti, cəsarətli və çox vaxt da ironik fikirlər səslənir.
– Bəli. Belə bir təəssürat yaranır ki, monastır xəzinəsinin – kitabxanasının kor qoruyucusu, onun sirlərini fanatik dərəcədə gizləməyə çalışan qoca monax Xorxe kitabın səhifələrinə zəhər səpir və bu səbəbdən də onu oxuyan monaxlar ölür. Onun fikrincə, bu kitabın məzmunu din xadimlərinin inamını zəhərləyən mənəvi zəhərdir. Və buna görə də bu kitabı oxuyan adam mütləq ölməlidir. Orta əsrlərə aid olan kitablardan bilirik ki, həmin dövrlərdə zəhərlənmiş kitab Avropa saraylarında düşmənlərdən azad olunmağın ən yayılmış üsulu olub.
Amma Umberto Eko cinayətkarın günahlandırılması məsələsində çox da qətiyyətli deyil. Bəlkə də, o, sirr atmosferini sonacan dağıtmaq istəmir. Bəlkə də, insanların ölümünün və monastırın dağılmasının səbəbi Avropada, daha konkret desək, İtaliyada, katolik kilsəsində baş verən daha geniş miqyaslı tarixi proseslərlə bağlı olduğuna görə.
– Doğrudan da, kitabxana qoruqçusu Xorxenin adı postmodernist ədəbiyyatına əhəmiyyətli təsir göstərən yazıçı – Xorxe Borxesin Vavilon kitabxanasını xatırladır. Xorxe obrazının məşhur argentinalı yazıçının təsirindən yarandığını, yoxsa sadəcə postmodernist "sitat”lardan biri olduğunu demək çətindir.
– Sizin sualları cavablandırmadan öncə, mən kitabı yenidən oxudum və bundan böyük bir zövq aldım. Bəzən olur ki, bir zaman heyrətlə oxuduğun kitaba yenidən qayıdanda pərişan olursan və onu kənara qoyub ilkin yaratdığı təəssüratına təəccüblənirsən. Amma bunu "Qızılgülün adı” romanı haqqında demək olmaz. Bu roman fikir, fəlsəfə ilə o qədər zəngindir ki, maraqlı və cəlbedici detektiv süjeti ilə oxucunu o qədər özünə bağlayır ki, onu təkrar oxuyanda belə aldığımız təəssüratları yeniləyir, genişləndirir. Və hər dəfə əvvəl diqqətdən yayınan hər hansı bir fikrin üzərində dayananda, yeni nəyisə öyrənir, başa düşürsən. Kitab elə dərin və elə çoxşaxəlidir ki, onu bir dəfəyə tam dərk etmək mümkünsüzdür. Və bu da təsadüfi deyil. Axı müəllif bu əsəri məşhur alim semiotik, kulturoloq, Bolonya Universitetinin professoru olandan sonra yazıb.
Əminliklə demək olar ki, "Qızılgülün adı” dövrümüzün ən yaxşı ədəbi əsərlərindən biridir. Roman artıq bir neçə onilliklərdir ki, onun dünyasına qoşulmaq istəyən hər kəsdə böyük maraq doğuraraq, oxuculara zövq verir.

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn