Bu, informatikadır
"Əvvəllər
digər uşaqlar kimi mən də kompüter oyunlarını sevirdim.
Ancaq sonra həmin oyunların dərinlikləri mənə maraqlı olmağa başladı və yutubda
oyunların dizaynı və kodlaşdırılması ilə bağlı videolar izlədim, ardınca isə
oyun yaratmağı öyrənməyə çalışdım. Daha sonra isə məndə vebsayt yaratmaq marağı
baş qaldırdı. 2 ildən çoxdur ki, özümü vebsaytların yaradılması prosesində
inkişaf etdirməyə çalışıram. Vebsaytların necə işlədiyini, proseslər
ardıcıllığının necə baş verdiyini bilirəm. Bundan başqa, bəzi proqramlaşdırma -
HTML, CSS, javascript dillərini bilirəm. Hazırda mən Python proqramlaşdırma
dilini öyrənməyə çalışıram”. Bunu bizimlə söhbətində Bərdə şəhərinin Muğanlı kəndində yaşayan 9-cu sinif şagirdi Xəyal Nəcəfovsöylədi.
Xəyal
deyir ki, bildiklərini onlayn vasitələrə borcludur: "Bütün bu biliklərin demək
olar ki, əksəriyyətini yutub videolarından, onlayn video kurslardan, bəzi hazır
örnəklərdən öyrənmişəm”.
Bakı şəhərində
yaşayan Emin Mustafaisə 5-ci
sinifdə oxuyur. Onun proqramlaşdırmaya marağı daha erkən yaranıb: "5 yaşım olanda
atam mənə kod yazmaqla bağlı ilkin bilikləri öyrətdi. Bir neçə dəfə onun
kompüterində öyrətdikləri ilə özümü təkmilləşdirəndən sonra artıq özüm yutub
videoları vasitəsilə "Phyton” proqramlaşdırma dilini öyrənməyə başladım.
Hazırda onun üzərində işləyirəm. 7 yaşımdan davamlı öyrənirəm, indi 10 yaşım
var. Atam ancaq ilkin bilikləri verdi, qalan hər şeyi internetdən öyrənmişəm.
Yutubda, videoya baxıram, sonra öz kompüterimdə onu tətbiq edirəm”.
Hər iki
müsahibimiz dedi ki, məktəbdə informatika dərsində keçilənləri çoxdan öyrəniblər,
onlar üçün çox sadədir. Burada sual yaranır ki, bu məktəblilər İT bilikləri cəhətdən
irəli gediblər, yoxsa dərsliklər sadədir? Bu yazıda cavab tapmaq istədiyimiz
sual informatika dərsliklərinin bu günün İT cəmiyyəti ilə necə ayaqlaşması ilə
bağlıdır. Bu dərsliklər informasiya əsrində məktəblilərə lazım olacaq bilikləri
vermək üçün yetərlidirmi?
Qoca müəlliflərin köhnə kitabları
İT mütəxəssisi Vahid Qasımov bizimlə
söhbətində bildirdi ki, məktəblərin informatika dərsliklərinin proqramı çox
yaxşıdır, lakin burda bir "əmma” var: "3 ildir ki, məktəblərin informatika dərsliklərinin
monitorinqini aparırıq. Proqram çox yaxşıdır, olduqca müasir mövzulara
toxunulur, ancaq tarazlıq qorunmur. Bəzən orta məktəb şagirdi üçün lazımsız
olan mövzunun həddindən artıq dərininə gedilir, lazımlı mövzuların isə üstündə
səthi şəkildə keçilir”.
V.Qasımovun
sözlərinə görə, dərslikdə yeni kimi təqdim olunan köhnə məlumatlar var: "Dərsliklər
Azərbaycan dilində olduğu üçün dərslik müəllifləri də onu yerli mənbələrə əsaslanaraq
yazıblar. Azərbaycanda isə İT ilə əlaqəli müasir kitablar demək olar ki,
yoxdur. Bu da o deməkdir ki, həmin müəlliflərin əsaslandığı dərsliklər də qoca
müəlliflərin köhnə kitablarıdır. Nəticədə dərsliklərdə yer almış məlumatların
bir xeylisi köhnəlmiş olur. Bu gün tarix, kimya, fizikada dəyişiklik İT qədər
sürətli deyil. 10 il bundan əvvəl smartfon, 20 il əvvəl mobil telefon, 30 il əvvəl
İnternet yox idi. Sən 30 il əvvəlin kitabını mənbə kimi istifadə edib dərslik
yazırsansa, dinozavrlar dövründən yazmış kimi olursan. Bunu tarix kimi qələmə
versələr, problem deyil. Yazsınlar ki, 30 il öncə filan texnologiya var idi və
s. Əks halda qeyri-dəqiq, əskik və çox vaxt da həqiqəti əks etdirməyən məlumatlar
şagirdlərə ötürülür. 70-90-cı illərin kitabında yazılır ki, müasir
proqramlaşdırma dili "Fortran”dır. Bizimkilər də köçürüb onu eləcə yazırlar ki,
müasir proqramlaşdırma dili olan "Fortran”. "Fortran”ın axırıncı kompilyatoru
1995-ci ildə dünyaya göz yumub. 1995-ci ildən sonra ümumiyyətlə, bu dili
istifadə edən yoxdur. Buna necə müasir proqramlaşdırma dili demək olar?”
V.Qasımov
qeyd etdi ki, informatikanı yüksək səviyyədə tədris edəcək müəllimlər də yox səviyyəsindədir:
"Məktəb proqramı nəzəri olaraq çox yaxşıdır. Amma müəllimlərimiz həmin proqrama
hazır deyillər. Yaşlı və orta yaşlı müəllimləri (hansılar ki təcrübələri 10 ildən
çoxdur) başa düşmək olar. Çünki onlar riyaziyyatçıdırlar, informatika müəllimliyi
ixtisasını bitirməyiblər. Səhv etmirəmsə, bizdə informatika müəllimliyi
ixtisası 2006-cı ildən sonra yaranıb.
Yenilərdə
isə o problem davam edir. Bizdə əsasən müəllimlər Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
Universitetində yetişir. Orda dərs deyənlər də yaşlı müəllimlərdir. Həmin yaşlı
müəllimlər də o proqram üzrə uşaqlara nə öyrədə bilər? Heç nə, çünki özləri də
onu bilmir. Məcburiyyətdən məktəb proqramını bilməyənlər belə məktəblərimizə
informatika müəllimi olurlar”.
Ağır, lazımsız məlumatlar çoxdur
Ekspert
deyir ki, orta məktəb şagirdindən professional İT bilikləri tələb edə bilmərik:
"Orta məktəbdən məzun olan şəxs kompüter sahəsində normal savada sahib olsa,
yetər. Kompüterlərin növlərini, hissələrini düzgün adlandırsın. Hazırda müasir
kompüter proqramlarının adlarını bilsin, heç olmasa, normal qaydada kompüteri
istifadə etsin. Buna ofis, dizayn proqramları daxildir. Bunlar proqramda var.
Alqoritmləşmə, proqramlaşdırma sahəsində də müəyyən bilikləri olmalıdır. Çox dərin
nələrisə demirəm. Məktəbi bitirən bir şagird kalkulyator proqramını yaza bilməz,
amma ən azından proqramlaşdırma dillərinin əsaslarını, alqoritmlərin növlərini
bilsin. Və sadə şəkildə onların məntiqini qavramış olsun ki, sabah universitetdə
proqramlaşdırma ixtisası üzrə təhsilini davam etdirmək istəsə, o tələbəyə
sıfırdan öyrətməyə başlamasınılar. Əsaslarını artıq bilmiş olsun, bünövrənin üzərində
bina inşa etmiş olsun”.
V.Qasımov
qeyd etdi ki, bizim informatika dərsinin proqramının digər ölkələrinki ilə
müqayisədə bir az yanaşma tərzində fərlilik var: "Misal üçün Avropada daha çox
praktikaya əhəmiyyət verilir. Avropada ECDL (European computer driving
licence), Amerikada ICDL (International computer driving licence) beynəlxalq
sertifikatı var. Tutaq ki ofis proqramları ilə bağlı imtahanı verib onunla
bağlı həmin sertifikatı alırsan. Bu sertifikat onu göstərir ki sən ondan
istifadə edə bilirsən. Avropada bir çox ölkədə uşaqlar həmin ECDL proqramı üzrə
orta məktəbdə dərslər keçirlər, məktəbi qurtarmamış imtahan verib sertifikat
alırlar. Təhsil Nazirliyi səviyyəsində ECDL ilə əməkdaşlıq olur. Dərslər o
proqram üzrə gedir. Bizdə isə sovet fundamental təhsil sisteminin əks-sədası üzərimizdə
bulud kimi durur. Ona görə bizim proqramda nəzəri biliklər, ağır, lazımsız məlumatlar
çoxdur”.
Dərs zamanı informatika dərsliyindən istifadə
etmirlər
Təhsil eksperti, əməkdar müəllim Almaz Həsrətin sözlərinə görə, informatika dərsliklərində məlumatların
köhnə olması müəllimlərin işini çətinləşdirir: "Artıq kiçik yaşlarda uşaqlar
proqramlaşdırma öyrənirlər, amma məktəb dərslikləri heç də bu tələbələrə cavab
vermir. 10-15 il bundan əvvəl üçün aktual olan mövzular tədris olunur. Dövlət tərəfindən
diqqət var, vəsait ayrılır, amma bu vəsait düzgün istifadə olunmur. Dərsliklərdə
olan mətn və məlumatların köhnə olması müəllimlərin işini artırır. Müəllim
şagirdə lazım olan biliyi vermək üçün məcbur olub özü axtarır. İnformatikada
şagirdlərə lazım olacaq video məlumatlar internetdə çoxdur. Mənim tanıdığım peşəkar,
bacarıqlı bir çox müəllim var ki, dərs zamanı informatika dərsliyindən istifadə
etmirlər. Onlar dərsliyi kənara qoyur, internetdə olan video dərslərlə öyrədirlər”.
2003-2005-ci ilin informasiyaları
Onu da
qeyd edək ki, informatika fənni 1-ci sinifdən tədris edilir. İnformatik.az
saytında informatika üzrə həm dərslik, həm də metodik vəsaitlərin elektron
versiyası yerləşdirilib. 1, 2, 5-ci sinif dərsliyi 2012, 3-cü sinif 2010, 4-cü
sinif 2011, 6-cı sinif 2013, 7-ci sinif 2014, 8-ci sinif 2015, 9-cu sinif 2016,
10-cu sinif 2009, 11-ci sinif 2010-cu ildə Təhsil Nazirliyinin əmri ilә tәsdiq
edilib.
Burda da
sual yaranır ki, ümumiyyətlə, dərsliklər nə qədər vaxtdan bir yenilənir, yaxud
yenilənməlidir?
Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirdi ki,
orta ümumtəhsil məktəblərində istifadəyə buraxılan dərsliklərin 5 il ərzində
dövriyyədə qalması məcburidir. Amma o, əlavə etdi ki, bizim bu gün informatika
kitablarımızdakı informasiyalar 2003-2005-ci ilin məlumatlarıdır: "O vaxtdan bu
yana 4-5-6-cı nəsil kompüterlər çıxıb. Biz hələ də Pentium 2-3-də işləyirik.
Dünya artıq yeni nəsil kompüterə keçib, biz isə 2000-ci illərin informasiyasını
uşaqlara öyrədirik”.
K.Əsədov
deyir ki, əvvəllər informatika fənni akademik informasiya ilə dolu olurdusa,
indi mütəxəssislər tərəfindən yazılan kitablar müəyyən qədər müasir tələblərə
cavab verir: "Amma praktik olaraq bu bacarıqlar şagirdlərdə formalaşdırılmır.
Şagirdlərə hazırda informatika fənni əsasında kompüter texnologiyalarının mənimsədilməsi
mümkün deyil. Çünki müəyyən terminlər Azərbaycan dilinə tərcümə edilib dərsliyə
salınıb, bu da düzgün deyil. Terminlər, texnologiya ilə bağlı ifadələrin Azərbaycan
dili qarşılığında verilməsi yox, onların ümumişlək halda işlədilməsi məsləhətdir.
Yazılan kitablar müasir dövrün tələblərinə tam şəkildə cavab vermir. Təkmilləşməyə
ehtiyac var”.
Ekspert
onu da əlavə etdi ki, Azərbaycan məktəblilərinin indiyə qədər beynəlxalq
olimpiadalarda qalib olmaması bir çox şeyi ifadə edir: "Hələ də bizim
informatika üzrə beynəlxalq olimpiada qalibimiz yoxdur. Bu, əslində problem
olduğunu ortaya qoyur. Müasir tələblər bunu istəsə də, bu gün biz "Apple” şirkətinin
istehsal etdiyi məhsulları dərsdə keçə bilmirik. Çünki bunları tədris edəcək,
müasir çağırışlara cavab verəcək müəllim kontingentimiz yoxdur. İnformatika müəllimlərinin
diaqnostik imtahan zamanı nəticələri çox aşağı səviyyədə olur”.
Bu dərslikləri kurrikulum əsasında hazırlamışıq
İnformatik dərsliklərinin müəlliflərindən olan fizika-riyaziyyat elmləri namizədi,
dosent, Ramin Mahmudzadə deyir ki, informatika dərsliklərinin tez-tez dəyişilməsinə ehtiyac
var: "Mən informatika dərsliklərinin həmmüəlliflərindənəm. Biz bu dərslikləri
kurrikulum əsasında hazırlamışıq. Əgər kurrikulumun tələbləri başqa cür
olsaydı, biz də kitabı başqa cür yazacaqdıq. Ona görə kurrikulumu mütəmadi
olaraq yeniləmək lazımdır. İT digər sektorlar kimi deyil, burda inkişaf çox sürətlə
gedir, hər gün yenilik olur. Bunların da kitablarda əksini tapması üçün
informatika kitablarının yenilənmə zamanı digər dərsliklərlə eyni götürməməliyik.
Adətən, kitablar 5 ildən sonra dəyişilir, amma İT-də 2 il əvvəl yazılan məlumat
bu gün üçün əhəmiyyətini itirə bilir. Ona görə ildə bir dəfə burda dəyişiklik
getməlidir”.
R.Mahmudzadə
bildirdi ki, orta məktəbi bitirib İT üzrə universitetə qəbul olan gənclərin
çoxu bu sahədə sıfır səviyyədə olurlar: "Əgər müəllimlər orta məktəblərdə bu dərsliklər
üzrə normal dərs keçsəydilər, imkan yaradılsaydı, biz o zaman universitetdə İT
üzrə normal tələbə əldə edə bilərdik. İndi isə sıfır səviyyəsində gəlirlər. Sadəcə
olaraq məktəblərdə informatika keçirilmir. İlk növbədə müəllimlərə təlim keçmək
lazımdır. Çünki bizdə müəllimlər çox zəifdirlər. Müəllimlərin səviyyəsinə
baxın. Bu sahəyə az bal toplayanlar gedir. Özləri heç nə bilmədikləri halda
uşaqlara dərs keçməyə gedirlər. Bu münasibəti dəyişmək lazımdır. Müəllimlər
müasir təlim-tədris üsullarına keçməlidirlər”.
R.Mahmudzadə
əlavə etdi ki, məktəbdə uşaqların informatikadan imtahan verməməsi böyük
problem yaradır: "Əgər şagirdlər imtahan vermirlərsə, bu dərslə ciddi məşğul
olmayacaqlar. Digər məqam odur ki, I ixtisas qrupunda İT üzrə təhsil almaq istəyənlər
kimyadan imtahan verirlər, amma burda informatika fənni də olmalıdır. Mənim
yanıma İT üzrə universitetə qəbul olan birinci kurs tələbələri gəlir, İT üzrə
bilikləri sıfır səviyyədə olur. Çünki onlar kimyadan imtahan veriblər,
infomatikadan yox”.
Aygün Əhmədova
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında
Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi
müsabiqəyə təqdim edilir