Bu bir nağıl deyil, dərsdir
İstedad əsla məhv olmur və əsl sənət
hər zaman bəhrə verir. Bəzən müəllifinin sağlığında olmasa da, əsl incəsənət,
ədəbiyyat nümunəsi tez-gec layiq olduğu dəyəri alır. Ədəbiyyatın əsl
zəhmətkeşlərinin, ölməz nümunələr yaradanların sağlığında qiymətləndirilməsi
isə müsbət tendensiyadır.
Qalib olduğum elan ediləndən 7 dəqiqə sonra naşirim romanın 100 min yeni nüsxəsinin çapı üçün göstəriş verdi. Ordan gələn gəlir məni bir xeyli irəli aparacaq. Maddi gəlirə bağlı problemlər yaşamaqdan, bir şeyi 50 dəfə planlaşdırmaqdan yorulmuşdum.
Mənbə: "the-tls.co.uk”, "Guardian”, "Telegraph”
İngilis dilindən tərcümə edən: Elcan Salmanqızı
"Man Booker” fondu ədəbiyyatsevərlərə ikinci
bir Patrik Modiano sindromu yaşatdı. Fond 2018-ci il üçün nəzərdə tutulmuş əsas
mükafatı irlandiyalı yazar Anna Börnzə verdi. Münsiflər heyəti xanım Börnzün
üçüncü romanı "Südsatan”ı ("Milkman”) "özünəməxsus, fərqli və olduqca orijinal”
hesab edərək mükafatın bu romana verilməsini uyğun gördü. Börnz iddialı bir
yazar idi? Özü də deyir ki, yox: "Yazar iddialı ola bilməz. Ən azından mənim
kimi yazar. Mən heç öz həyatımı yazdıqlarım hesabına təmin edə bilmirəm.
Yazarın gücünü yazdıqları sübut edir. Bunu görmək üçün gərək 200-300 il
yaşayasan. Əgər əsərin də o qədər yaşayırsa, onda iddialı ola bilərsən. Bu isə
praktiki olaraq, mümkün deyil”.
Anna Börnz 1962-ci ildə İrlandiyanın
Belfast regionunda anadan olub. 1987-ci ildə təhsilinə və karyerasına yeni
istiqamət vermək üçün Londona gəlir. Elə o vaxtdan İngiltərədə yaşayır. 2014-cü
ildən Londonda maddi vəziyyəti dözülməz hal aldığından Suseks əyalətinə köçür.
İlk romanı "Tərəddüdsüz” ("No Bones”)
ilə ədəbiyyata sağlam addım atan yazıçı bir çox regional mükafatın qalibi olub.
Onun bu romanı "Dublinlilər” (Ceyms Coys) ilə müqayisə edilib. İkinci romanı
"Xırda gedişlər” ("Little constructions”) elə də səs gətirməsə də, "Südsatan”
üçün yaxşı bir zəmin oldu. Bu mükafat yazıçı üçün sürpriz, İrlandiya üçün bir
ilk oldu. Börnz bu mükafata layiq görülən ilk irlandiyalıdır. 18 yaşlı bir
qızın dilindən nəql olunan hekayə dekabrın 11-də, ABŞ-da fəaliyyət göstərən
"Graywolf Press” nəşriyyatında işıq üzü görəcək.– Yaradıcılığınızın
ilk əhəmiyyətli mükafatıdır. İlk siyahıda adınızı görmək necə duyğu idi?
– İnana bilməmişdim. Özümə gəlməyim
xeyli zaman aldı. Bir an mənə elə gəldi ki, mən yazar deyiləm, bunlar yuxudur.
Sonra isə bu xaos yerini sevincə, növbəti həyəcana verdi. – Artıq
qalibsiniz…
– Mükafatlandırmadan qayıdanda yolda
2014-cü il, Londonda illərdir yaşadığım yeri tərk etməyim, köç ağırlığı, yeni
yerə uyğunlaşmaq əziyyəti və bütün bunların fonunda romanı yazdığım günlər
yadıma düşdü. Ağrılar, əzablar, yuxusuzluq… Su içmək belə əziyyət verirdi. Amma
yazırdım. "Südsatan”a bir ümidim yox idi, sadəcə əzabdan müvəqqəti qurtuluş yolu
tapmışdım. "Man Booker” almaq isə… Xəyal belə deyildi. Nə qədər xoş duyğudur.
Özümə sual verirəm ki, görəsən, bu əzabın mükafatıdır, yoxsa ədəbiyyatın?!– Bu
romanda keçdiyiniz həyat yolunun, təcrübələrinizin bir rolu varmı?
– Bəli. Mən də eynilə romandakı kimi
zorakılığın, inamsızlığın, paroniak psixi vəziyyətin insanların iradəsinə qənim
kəsildiyi bir yerdə böyümüşəm. Bizim yerlərdə də mənim kimi həyatını az-çox
idarə edib, başqa bir yerdə yenidən başlayıb, buradan xilas olmaq üçün əlindən
gələni edən o qədər adam var idi ki.– Bu
kitabın üz qabığında daha protaqonist sərlövhə görə bilərdik. Niyə "Südsatan”?
– Çünki kitab o siz nəzərdə tutduğunuz
adları götürmədi. O tip sərlövhələr cəlbedicidir, amma bu romanın gücünü,
özünəxas sferasını sarsıdardı. Əgər müasir, cəlbedici bir başlıq qoysaydıq, elə
bilərdim ki, bu başqa adamın romanıdır, yüngül, bayağı ideya təklif edən bir
hekayədir. Bütün roman boyu hər gün onun üçün müəyyən adlar seçib, sonra imtina
etmişəm. Nəsr belədir. Şeirə bir duyğunun da adını verə bilərsiniz, amma
romanın adı hekayənin çəkisinə, əhəmiyyətinə məsul olmalıdır. Bəzən elə hekayə
özü necə çağırılmaq istədiyinə müəyyən işarələr verir.– Qalibi
olduğunuz mükafatın ən sevdiyiniz qalib romanı hansıdır?
– 2010-cu ildə "Man Booker” fondu möhtəşəm
bir addım ataraq, ümumxalq səsverməsi keçirdi. Mükafat almamış, amma layiq olan
romanı təyin etmək üçün "Lost Man Booker”("İtirilmiş Man Booker”) nominasiyası
üzrə mübarizə başlatdı. Və o səsvermədə Ceyms Qordon Farrelin "Əzablar”
("Troubles”) romanı ciddi səs üstünlüyü ilə birinci oldu. İlk dəfə bu əsəri
oxuyanda mənəvi yüksəliş yaşadığımı hiss etdim. Bu romanın layiq görüldüyü
mükafatı alacaq qədər güclü bir hekayənin müəllifi olacağım mənim üçün xəyal
idi. "Man Booker” ə layiq görülmək bir ömürlük xəyalın reallaşmasıdır.– Bəs,
son dövrlərin nəşrləri arasında hansıların adını çəkə bilərsiniz?
– Açığı çağdaş ədəbiyyata bir xeyli
uzağam. Bəlkə də, ona görə qalibiyyətə ümidim yox idi. Siyahımda oxunası o
qədər roman var ki, hələ XXI əsrə keçə bilməmişəm. Bu bir yazar üçün heç də xoş
profil formalaşdırmasa da, həqiqət
belədir.– Sizcə,
indi yazarlar ən çox hansı mövzunu yamağa maraqlıdırlar?
– Başqa yazarları bilmirəm, amma mən
yəqin ki, bir də bu qədər ağrılı, bu qədər ağır mövzuda yazmağa girişə bilmərəm.
Amma bir dəfə ədəbiyyatın belə deyək də, kulisinə yaxşı bələd olan jurnalistlər
arasında gedən bir söhbətə qulaq şahidi olmuşdum. Onların iddiasına görə,
yazarlar daha çox kriminal, qorxulu hekayələri yazmağa üstünlük verirlər. Yəni,
detektiv-triller janrında rəqabət pik həddədir.– Hansı yazarın layiq olduğundan çox
aşağı qiymətləndirildiyini, dəyərinin bilinmədiyini düşünürsünüz?
– Filip
Rot.– Aldığınız ən yaxşı tövsiyə?
– Həyat haqqında aldığım ən yaxşı
tövsiyə – mehriban olmaqdır. Yazarlıqla bağlı ən yaxşı tövsiyəni yaradıcı
yazarlıq kursunda təlimçi vermişdi – iki tip yazar var. Birinci tip yazarlar
hələ qələmi vərəqə toxundurmamışdan yazacaqları romanın ən kiçik detallarını da
düşünüb, planlaşdırmış olurlar. Əgər bu qrupa aid yazar olacaqsınızsa, hər
zaman planların alt-üst olma ehtimalını gözə alıb, bir B planı da düşünün.
İkinci tip yazarlar heç başladıqları cümlənin belə necə bitəcəyini bilmir.
Onlar üçün roman duyğu və ideya axınıdır. Bu qrupa aid olacaqsınızsa, yəni
mənim kimi, yazının sizi hara çəkdiyini, nə demək, nə dedirtmək istədiyini
müəyyənləşdirməyə çalışın.– Yazmağa
necə başlayırsınız?
– Dediyim kimi planlayaraq yazmıram.
Bir dəfə cəhd etdim, cəmi on səhifə sonra hansı məqsədlə başladığımı unutdum.
Mənə sadəcə qəhrəmanlar, obrazlar lazım olur. Əgər qəhrəmanlarla bağlı hansısa
detalları unutsam, onda hekayədə uyğunsuzluqlar olur. Bu isə arzuolunmazdır.– Xüsusi yazı fəndləriniz varmı?
– Yox, ümumiyyətlə, yoxdur. Əgər
hiylələrə başım işləsəydi, mən də bestseller yazar olardım. İlk dəfədir ki,
mənə belə sual ünvanlanır. Dövlət sosial yardım fondu, yerli xeyriyyə qurumları
olmasa, mən o bir otaqlıq yerdə acından ölə bilərdim. Sizcə, mən hiylə
bacarsam, belə yaşayardım?! Mən özümü seçmirəm. Tarix boyu kasıblıq, borc
içində çırpına-çırpına yaşayan yazarlar olub. İndi də az deyil. Mən təkcə ona
görə sevinmədim ki, "Man Booker” aldım. Həm də ona görə sevinirəm ki, artıq
yemək, pul üçün kiməsə, harasa məktub yazmaq məcburiyyətində qalmayacam. Həm də
ona görə sevinirəm ki, mənim vəziyyətimdə yazıb-yaradan hamı üçün bir ümid yeri
oldu. Həm də ona görə sevinirəm ki, mənim əməyimin dəyəri sağlığımda bilindi.
Odur ki, nə həyatda, nə ədəbiyyatda hiylə mənim iş alətim olmayıb.– 50000 funt-sterlinq məbləğində pul
mükafatı aldınız. Bu pulla bağlı nə kimi planlarınız var?
– O qədər borcum var ki, plan qurmağa
ehtiyac qalmır. Borclarımı bağlayıb, bir qədər həyat şəraitimi yaxşılaşdırmaq
istəyirəm. Bu romanı yazanda o qədər əzablara dözmüşəm ki… Məni əsla əliboş
yola salmayan, yazmaq üçün dəstək verən hamıya minnətdarlığım sonsuzdur. Bu
borcu ödəmək olmaz. Sosial yardım fondu, xeyriyyə qurumları, bələdiyyə nəzdində
fəaliyyət göstərən incəsənət şöbəsi, yazar dostlar hamıya minnətdaram. Bu
qadını ölməyə qoymadığınız üçün. "Südsatan” zibilimi təmənnasız atan Tifandan
tutmuş xeyriyyə fondunda məktubuma həmişə operativ cavab vermiş gənc xanıma
kimi – yüzlərlə adamın əməyinin nəticəsidir. Qalib olduğum elan ediləndən 7 dəqiqə sonra naşirim romanın 100 min yeni nüsxəsinin çapı üçün göstəriş verdi. Ordan gələn gəlir məni bir xeyli irəli aparacaq. Maddi gəlirə bağlı problemlər yaşamaqdan, bir şeyi 50 dəfə planlaşdırmaqdan yorulmuşdum.
Mənbə: "the-tls.co.uk”, "Guardian”, "Telegraph”
İngilis dilindən tərcümə edən: Elcan Salmanqızı