Bir elatın tarixi səhifələri
"İlanlı” toponimi Azərbaycan ərazisi üçün coğrafi məkan
asılılığına malik olmayıb? bütün sərhəd (dövlət) hüdudları üçün səciyyəvidir. Bu baxımdan
filologiya elmləri doktoru, professor
İbrahim Məhəmməd oğlu Bayramovun (1954) "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli
toponimləri” ("Elm”, 2002), "Qərbi Azərbaycanın toponimlər sistemi” ("Elm”,
2005) monoqrafiyalarında, eləcə də "Ermənistanın türk mənşəli toponimlərinin
tarixi-linqvistik təhlili” mövzusunda müdafiə etdiyi doktorluq
dissertasiyasında (2007) göstərdiyi kimi "İlanlı” yer adları əski türk
tayfalarının tarixi-coğrafi məkanlarının ünvanı olmaqla həm də İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz
qəzası və Hamamlı nahiyəsində, Qars vilayətinin Amasiya nahiyəsində, Naxçıvan
mahalında... geniş yayılmış toponimlərdən (kənd, tayfa, dağ, yüksəklik, düzənlik,
vadi... adları kimi) biridir. Ona görə də,
Şərqi Azərbaycanda (Böyük Qafqaz,
Şirvan-Qobustan, Abşeron, Muğan, Lənkəran bölgələrində) "İlanlı”
toponimi ilə bağlı yer adlarının yaranmasının tarixi-coğrafi xüsusiyyətləri ilk
növbədə həm nəsil, tayfa, elat amili, həm də təbii coğrafi məkan xüsusiyyətləri ilə
sıx bağlıdır.
Təsadüfi deyil ki, bu
toponimə Şərqi Azərbaycanın Qobustan
bölgəsində daha çox rast gəlinməsi, hər iki səciyyəvi cəhəti özündə birləşdirən
bir özəllikdir. Belə ki, XII-XIII əsrlərdə
Ərəbistan yarımadasının şimal-qərb və Anadolu yaylasının cənub-şərq hissəsində
köçəri həyat tərzi sürən türk-müsəlman elatının böyük köçü (həm də İslam dinin
təbliği amili nəzərə alınmaqla) yol alaraq Qobustan bölgəsində Ağcakənd kəndində
(əvvəllər Mərəzə qəsəbəsində, indiki Qobustan şəhərində) sonuclanmışdır. Bu
yerlərdə yurd salan İlanlı bəylərinin şəcərə sələfləri olan Seyid İbrahim, Cəbrayıl
və Abdulla, eləcə də, dini-irfanı fəaliyyətlə (mədrəsə-tədris üsulunun
yaranması, nəqqaşlıq və miniatür sənətinin təşəkkülü...) məşğul olublar. Seyid
İbrahimin tağ formalı tikilmiş hücrələr daxilində mədrəsə, ətrafında sənduqələrlə
naxışlanmış əski qəbiristanlıq qalıqlarına
keçən əsrin 70-80-ci illərində Mərəzə qəsəbəsinin mərkəzində rast gəlinirdi.
Həmin sənduqələrin yan üzləri ərəb əlifbası ilə yazılmış və hər tərəfi miniatür
rəsmlərlə nəqşlənmişdi.
Seyid İbrahim tayfası
ruhani-irfani (sufi təriqətinə aid) yaşayış tərzi ilə yanaşı, həm də tərəkəmə həyatı
yaşayıblar. Bu nəslin qış otlaq yataqları Qobustan qış otlağı massivinin "Şıx”,
"Gəray”, "Soltan”, "Yetim” adlı düşərgələri olub. Belə ki, Seyid İbrahimin nəvəsi Şeyx Lələnin qış otlaq obası sonralar "Şıxlələcik”
adlanıb. Tərəkəmə həyat tərzinin davamlı olması
artıq 1720-1730-cu illərdə indiki Qobustan rayonu, Şıxzərli kəndindən 5 km cənub-şərq istiqamətdə (Bakı-Şamaxı
avtomobil yolunun 78-ci km-də, yoldan 3
km şimal-qərbə tərəf) Hacı Ağası bəyin
oğlu Zal bəyin uşaqları (Məhəmmədrza bəy Abdulla bəy oğlu 1818-ci ildə, onun
oğlu Şahpələng bəy 1840-cı ildə bu kənddə doğulub) tərəfindən kövşənli-yovşanlı bir ərazidə İlanlı kəndinin (el arasında bu
yurda Zallı da deyilir) əsasının
qoyulması ilə nəticələnmişdir. Guya həmin yerlərdə zəhərli ilanların çox
olması "İlanlı” toponimi ilə ifadə
olunub.
Bir cəhəti qeyd edək
ki, XIX əsrin əvvəllərində Qafqaz canişinliyi tərəfindən İlanlı elatının üzvlərinə
verilən "bəy” titulları Sovet hakimiyyəti illərində də qorunub saxlanılmış, el
arasında onlar bu cür adlanmışlar.
Tərəkəmə İlanlı bəylərinin
qış otlaq sahələrinin cənub sərhədi indiki Qobustan Qoruğuna bitişik olan "Kiçik Daş Ağıl” (2740 hektar, İbrahim bəyə
məxsus olub), "Köhnə Daş Ağıl” adlı qışlaqlara qədər uzanmışdır. "Köhnə Daş
Ağıl”da Şahpələng bəyin daş tağı, dəvədamı,
Hacı Alıcan bəyin 2 mərtəbəli evi,
zağaları ("Qubad bəyin zağası”, "Sahibcan bəyin zağası”), Qırımxan Sahibcan
oğlunun sal daş parçasında açdığı nişanə... son illərədək qalırdı. Bu yerlərdəki
qədim "Qara atlı baba” qəbiristanlığı, Qobustan şəhəri yaxınlığındakı əski
"Diri Baba” qəbiristanlığı (Zal bəy,
Hacı Ağası bəy, İbrahim bəy, Xancan bəy... burada dəfn edilib) İlanlı elatının
dini mərasim-ziyarət ocağıdır.
İlanlı (Zallı) kəndinin yaxınlığındakı qədim qəbiristanlığın
yaşı 150-170 ilə çatır. Burada birinci
Süleyman bəy Cəbrayıl bəy oğlu (1775-1850) dəfn edilib. Deyilənə görə,
bu kəndin dəfn mərasimi "Diri Baba” qəbiristanlığında aparılırdı, qəbir
yerlərini də Süleyman bəy (canlı-cüssəli, qüvvətli olub) qazırmış. Ömrünün son illərində Süleyman bəy kəndin ətrafında bir yer ayırır və vəsiyyət edir ki, məni
burada dəfn edərsiniz. Bununla da bu qəbiristanlığın əsası qoyulub. Məzar
daşları hündür və sənduqə formalı, baş daşlarının üstü günəş, nizə, müxtəlif
heyvan rəsmləri və naxışlarla, ərəb əlifbalı yazılarla örtülüdür.
İlanlı kəndinin ətrafı
da yovşanlı örüş-otlaq sahələri ("At yalı”, "Lələcik düzü”) olub, ot-yem bitkilərinə
yel dəydikcə "at yalı” kimi
"ləpələnirmiş”, "dalğalanırmış”.
İlanlı bəylərinin
igid oğulları 1905-1907-ci, 1917-1920-ci illərdə hay-daşnak və rus silahlı qüvvələrinə
qarşı, 1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsi illərində (Bayram Bəyalı bəy
oğlu, Alı Zülfüqar bəy oğlu, Baba Balabəy oğlu, Bəhram Xanbala oğlu, Qaraş
Hacalı oğlu... bu savaşlardan geri dönməyib) döyüş səngərlərində qəhrəmanlıqlar
göstərmiş və sinələrini sipər etmişlər. Lakin, 1930-1940-cı illərdə də ağır
repressiya faciələrini yaşayan İlanlı elatının üzvləri az olmayıb.
1795-1797-ci illərdə
Ağa Məhəmməd şah Qacar Qarabağa hərbi yürüşlər etdikdə İlanlı bəylərindən Cəbrayıl
bəy öz dəstəsi ilə (40-50 nəfərlik dəstə ilə) Qobustan bölgəsi adından xalq
müqavimət hərəkatında iştirak edib.
1918-1919-cu illərdə
Sərxan bəy Surxay bəy oğlu Osmanlı Türkiyəsinin 5-ci Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində
Əsgəran qalası uğrunda döyüşlərdə şəhid olub.
Bu illərdə Şamaxı qəzasının
kəndlərinə hücum edən hay-daşnak və rus-bolşevik silahlı quldurlarının basqını
İlanlı kəndindən (50-60 ev olub) yan keçməyib. Mənfur düşmən basqınlarından
danışan Məhəmməd Adıgözəl oğlu Məmmədovun (1906-1967), Niftalı Zülfüqar oğlu
Babayevin (1909-1985), Baba bəy Zülfalı bəy oğlunun (1905-1982) bildirdiyinə
görə, quldurlar dinc əhalini qətlə yetirə bilməsə də, mal-mülkü bütünlüklə qarət
etmiş və evləri yandırmışlar. O faciələrin nişanəsi kimi Bəyalı bəy Ağalar bəy
oğlu Rüstəmovun (1904-1993) yandırılmış
2 mərtəbəli evi 2000-ci ilədək qalırdı.
Keçən əsrin
30-cu illərində İlanlı elatının nümayəndələrindən
Baday bəy Alış bəy oğlu (1867-1957), Qiyas bəy Qambay bəy oğlu (1882-1937,
mahir saz ifaçısı idi, oğlu Zəbi bəy (1901-1989, mahir balaban ifaçısı), Qaraş
Hacalı bəy oğlu (1901-1941, o da yaxşı
balaban ustası olub)... həbs edilərək sürgünə göndərilmişlər.
İlanlı kəndinə və bəylərinə
məxsus əski yurd yerlərinin ("Tabun yeri”, "Mahmudlu yurdu”, "Qırmızı yer”, "Lələcik”...)
keçən əsrin 80-90-cı illərində əkin-örüş yerləri kimi istifadə edilib,
indi nişanə kimi ancaq yurd-ocaq daşları
və izləri qalır. İlanlı və Şıxzərli kəndləri arasındakı "İlanlı dərəsi”nin
günbatan səmti dəvə oylağı olub. İlin yağıntılı dövründə bu dərədən axan su
Ceyrankeçməz çayına birləşərək Səngəçal qəsəbəsi yaxınlığında Xəzər dənizinə
tökülür. Ceyrankeçməz çayının "Şeyx Baba” qış otlağından (burada qədim qəbiristanlığın
olduğu bilinir, bu yerdən həmişə "Azan” sədası eşidilərdi) keçən hissəsindəki "Ağakərim körpüsü” də İlanlı elatının adını
yaşadır. 1948-1952-ci illərdə Bakı-Şamaxı avtomobil yolu çəkiləndə İlanlı kənd
sakini Ağakərim o tikintidə gözətçi işləyib...
Cəbrayıl bəy
(oğlanları Zal bəy, Süleyman bəy, Rüstəm bəy idi) qızı Şərəfbanu xanımı Gəmaltı (indiki Dərəkənd) kəndinə gəlin köçürəndə
İlanlı kəndinə (bəylərinə) məxsus 500 hektaradək örüş-əkin yerini ("Göy pilpilə”,
"Qırmızı yer”, "Lələcik”...) qızına cehiz verib, o yerlər sonralar həmin kəndin
təsərrüfatına (E.Telman adına kolxoz)
aid edilmişdir.
Ümumiyyətlə, İlanlı kəndinin
ərazisi qədim tarixi-coğrafi maddi-mədəni irs nümunələri ilə zəngindir. Kəndin
şərqində, 1 km aralıda "Axtarma” palçıq vulkanı ocağı var. Bu vulkan 3-7 ildən
bir püskürür, sonuncu dəfə güclü oyanışı
2013-cü ildə qeydə alınıb. Kənd sakini Səfixan Allahverən oğlunun (1933-2015) həyətində
2018-ci ilin payızında həyətyanı qazıntı
işləri apararkən 2 mərtəbəli qəbirlər, qəbirlərin içərisinə qoyulmuş müxtəlif
ölçülü saxsı küplər aşkar edilib. Qonşuluqdakı Qəhrəman Hüseynbala oğlunun
(1951) evinin altındakı tunel 500-600 m uzanaraq (bu evin bünövrəsində həm də
içi küllə dolu iri təndir tapılıb) Şıxzərli
kəndində Elim Uçot oğlu Cəbrayılovun, Qəşəm
Nüsrət oğlu Orucovun evlərinə bitişik qalayadək uzanır. Həmin qalada isə pilləkənlərlə
zirzəmiyə enmək olur...
İlanlı kəndi
1948-1950-ci illərdən sonra boşaldıldı, axırıncı köçmə 1962-ci ildə oldu. İndi
bu qədim, tarixi yurdda cəmi 10 ev var...
Qeyd: Yazının hazırlanmasında Qaradağ
rayonu, Duvannı qəsəbəsinin sakini Hacı Əlicuvan Mirzəbaba oğlunun (1937) və Qobustan rayonu,
İlanlı kənd sakini Əmir Məhərrəm
oğlu Məmmədovun (1974) məlumatlarından
istifadə edilmişdir.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi