Bakının qəsəbəsində “yaşatdığımız” quldur
Sovet dövründə xalqımıza qənim kəsilənlərin adlarını əbədiləşdirmək
sanki dəb şəklini almışdı. Deyə bilərsiniz ki, hökumət bunu tələb edirdi. Amma
bəzən öz işinin xətrinə buna can atanlarımız da olub. 1989-cu ilin sonları idi.
Görkəmli yazıçı-tədqiqatçı Manaf Süleymanlıdan müsahibə götürürdüm. Söhbət
zamanı bu mövzu ilə bağlı şahidi olduğu belə bir hadisəni xatırlatdı. Dedi ki,
rayonlarımızdan birində partiya komitəsinin birinci katibi xanım idi. O,
iclaslardan birində təkid edir ki, bu rayonda Şaumyana heykəl ucaldılsın. Bu
xanım Şaumyanın heykəlini ona olan sevgisindən ucaltmaq istəmirdi. O, vəzifədə yerini
möhkəmlətmək, Mərkəzi Komitədə olan rus-erməni dost-aşnasının yanında özünü
yaxşı etmək üçün bunu edirdi. Amma görmürdü ki, heykəl ucaltmaq istədiyi
Şaumyanın nəvə-nəticələri hər gün onun soydaşlarını qanına qəltan edərək,
yurdundan-yuvasından didərgin salır, qız-gəlinlərinin namusuna təcavüz edir.
Xalqımıza qənim kəsilən bu cəlladlardan biri də Stepan Razin olub.
Yüzlərlə, minlərlə Bakı sakinlərini qanına qəltan edən, var-yoxunu talayan bu
qatilin adını uzun illər Bakının ən böyük qəsəbələrindən birində "yaşatmışıq”
(Hazırda bu qəsəbə A.Bakıxanovun adını daşıyır).
Timofeyeviç Timafey varlı kazak olub. Tez-tez hərbi səfərlərə
gedirmiş. Bir dəfə hərbi səfərdən qayıdanda gözəl bir türk qızını əsir götürür
və özü ilə gətirir. Günlər keçir. Mavi gözlü, şux qamətli türk gözəlinə biganə
qala bilməyən Timafey onunla evlənir. Bu türk gözəli Timafeyə üç oğul bəxş
edir, onlardan biri də 1630-cu ildə anadan olan Stenka idi. Sonralar Stepan
Razin kimi tanınan Stenka ailənin ortancıl oğlu idi. Tədqiqatlardan bəlli olur
ki, Stenka mükəmməl təhsil almasa da, 8 dil bilib və güclü yaddaşa malik olub. 1658-ci
ildə Krım tatarları və Osmanlı türklərinə qarşı müharibədə iştirak edən Stepan
bir neçə kazak döyüşçü ilə Moskvaya göndərilir. Burada Don kazaklarının rəsmi
nümayəndəsi kimi Krım tatarlarına qarşı döyüşmək üçün danışıqlar aparır və
döyüşlərə qoşulur. Artıq 1662-ci ildə Stepan ataman kimi ad çıxarır.
1665-ci ildə baş verən hadisə Stepanı həm sarsıdır, həm də çox
qəddarlaşdırır. Knyaz Dolqorukov Stepanın böyük qardaşı İvanı rus-polyak
müharibəsindən fərarilik etdiyi üçün qətlə yetirir. Bu hadisə Stepanı bütün
kübarlara qarşı çevirir. O, tezliklə 600 nəfərlik kazak dəstəsi ilə Donboyu
yaşayan varlı kazakları talan edir və amansızcasına qətlə yetirir. Bu döyüşdən
bir necə ay sonra Stepanın dəstəsinin sayı 2 min nəfərə çatır.
Qəribədir, rus tarixşünaslığında S.Razinə müxtəlif münasibət var.
Bəziləri onu "böyük sərkərdə”, bəziləri isə "quldur”, "üsyançı” kimi təqdim
edirlər. Əksər tədqiqatlardan belə aydın olur ki, Stepan Razin guya yoxsullara
qarşı mərhəmətli olub. Bəlkə də Rusiyada belə olub. Amma Bakıda evləri talan
edərkən, adamları qılıncdan keçirərkən, Stepan Razin və onun kazakları üçün
yoxsul-varlı fərqi olmayıb. Basqın etdiyi hər yeri xarabaya çevirib.
1668-ci ilin yayında Stepan Razin altı min kazakla Volqadan çıxaraq
gəmilərlə Xəzər sularına daxil olur və İran sahillərinə tərəf üzür. Dərbəndlə
Bakı arasında o, sahil boyu kənd və obaları talan edir. Ayrı-ayrı yerlərdə
düşərgə salır, dincəlir, sonra yenə yoluna davam edir. Belə düşərgələrdən biri
də Xəzərin sahilində, Bakıxanov qəsəbəsinin yerləşdiyi ərazidə, dağın ətəyində idi.
Burada bir necə ay dincələn S.Razin yenidən Bakıya hücum edir. Bakını
tuta bilməyən quldur şəhərin ətrafındakı kəndləri qarət edir, ələ keçirdikləri
qənimətlər, əsir aldığı yüzədək adam və yeddi min qoyunla Xəzərdəki Jiloy
adasına çəkilir. Onun və kazaklarının Bakıda törətdikləri vəhşiliklər haqqında
S.Razini gözləri ilə görmüş, onu yaxından tanıyan bir kazakın dediklərini Hollandiya səyyahı Y.Y.Stpeys
məşhur "Üç səyahət” adlı əsərində belə nəql edirdi: "Bakıya və Astrabada tərəf
üz tutmuşduq. Qabağımıza çıxan adamları qılıncdan keçirir, evləri və mülkləri
yandırırdıq. Bakıya çatanda əlimizə çoxlu çaxır keçdi və onu öz aramızda bölüşdürdük.
Çaxır içməyə adət etmədiyimiz üçün hamımız sərxoş olduq. O zaman beş minə qədər
kazak idik. Bundan istifadə edən
iranlılar (azərbaycanlılar Q.D) tez qoşun toplayıb, biz sərxoş kazakların
üstünə düşdülər. Çox güclü və igidcəsinə vuruşurdular; demək olar ki, hamımızı
qırdılar. Yalnız 400-500 nəfər qayıqlara oturub canlarını qurtara bildilər.
Stepan Razin də çətin vəziyyətə düşdü. Yanında mühafizəçi olmasaydı, o da əsir
düşəcəkdi. Yaxşı ki, mühafizəçi onu qoruyub, aradan çıxarmaq üçün yol tapa bilmişdi”.
1669-cu ildə S.Razinin Xəzər dənizində axırıncı döyüşü oldu. Bu
axırıncı döyüş Səngi Muğan adası yanında baş vermiş və səs-sədası bütün
Rusiyanı bürümüşdü. S.Razinin Krımdan Osmanlı, Səfəvi imperiyası daxil olmaqla
böyük bir ərazidə atamanlıq etməsini çar hökuməti həzm edə bilmirdi və hökumətə
qarşı saymazlığı ona canı bahasına başa gəldi.
1670-ci ilin oktyabrında Simbirsk döyüşlərində S.Razin yaralandı. Onu
Kaqalnikə gətirirlər. Bundan istifadə edən hökumətə sadiq kazaklar qəfil hücum
edərək S.Razini və qardaşı Trolu əsr götürüb çarın hüzuruna gətirirlər. 1671-ci
ildə S.Razini edam edirlər. Çox dəhşətli olan bu edam səhnəsi haqqında o zaman
məşhur olan jurnalist (bəzi mənbələrdə onu tacir kimi göstərirlər) Tomas Herbon
yazırdı: "Quldurun əli dəyirmi lövhəyə mismarlanmış, ayaqları zəncirlə dar
ağacına bərkidilmişdir. Ancaq bu adamın vüqarı hamını dəhşətə salmışdı.
Görkəmindən bilinirdi ki, ölümdən qorxmur. Əvvəlcə əllərini sonra ayaqlarını
kəsib bir torbaya yığdılar, bədənini isə axşam itlərə atdılar”.
Bəzilərinin mərhəmətli, bəzilərinin böyük sərkərdə adlandırdığı
Stepan Razin, V.İ.Lenin kimi hərəkət edərək, böyük qardaşı İvanın qisasını
almaq üçün milyonlarla günahsız insanları qurban verib. Əslində Stepan Razin
qardaşının qisasını almaq üçün knyaz Dolqorukovla kişi kimi təkbətək vuruşub
qisasını alsaydı, tarixdə daha şərəfli bir adla qalardı.
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist