Azərbaycanda ədəbi tənqid lazımsız bir şeydir
Mənim üçün insan taleyi uğurlu və uğursuz nitq aktlarının məcmusu
deməkdir. Deyilən sözlərin uğurlu və uğursuz olmasıdır ömür...O yazıları yazmaq lazımdır ki, gələcəkdə xəcalət çəkməyəsən. Mən də
çalışıram ki, 15-20 il sonra oğlumun, sənin, onun qarşısında qızarmayım...Bizim ədəbiyyatda total tamadalıq ədəbi tənqidə yer saxlamayıb. Bu
gün alimlərdən, rəssamlardan, bəstəkarlardan, siyasətçilərdən çox, şair və
yazıçılar təriflənir və yaxud təhqir edilir...
Yaxın günlərdə
tanınmış tənqidçi, dəyərli alim Rüstəm Kamal redaksiyamızın qonağı oldu. Rüstəm
müəllimlə yeni çap olunmuş "Güzgü günü” adlı kitabı və ədəbiyyatşünaslıq
məsələləri haqqında söhbət etdik.
– Yeni kitabınız – "Güzgü günü” çap olunub. Bu münasibətlə sizi təbrik
edirik. Kitabda ən çox diqqət çəkən məsələlərdən biri də müqayisələrdir.
Məsələn, bir bəstəkarla şairin müqayisəsi... Bilmək istəyirəm ki, məqalələrdə
müqayisə metodunu seçməyiniz nə ilə əlaqədardır?
– Əslində, bütün müqayisələr qüsurludur. Söhbət Asəf Zeynallı ilə
Mikayıl Müşfiqin müqayisəsindən gedirsə, belə bir müqayisə bizim
ədəbiyyatşünaslıqda əvvəllər heç vaxt aparılmayıb. Adətən, bizdə iki bənzər
əsərdəki oxşar motivləri axtarmağa və müqayisə etməyə çalışırlar. Mətnin
arxasındakı mənaları, sətirlərin məsaməsində olan gizliləri duymaq və hiss
etmək, onları mistik-ezoterik müqayisə müstəvisinə gətirmək bizim ədəbiyyatşünaslıqda
çox yayılmayıb. Amma Qərb ədəbiyyatşünaslığında bu cür yanaşmalar çox geniş
yayılıb. Ona görə də mən ənənəvi-tipoloji təhlildən qaçaraq nakam şairlə nakam bəstəkarı
bir zamanın məcrasında, bir taleyin içində birləşdirdim. Bizdə elə mövzular var
ki, onların müqayisəsi maraqlı elmi və esseistik nəticələr verə bilər. Bu
mənada o boşluğu doldurmaq istədim. Müqayisələrimdə başqa bir istiqamət də var.
Belə ki, Cəlil Məmmədquluzadəylə Kafkanı da müqayisə etmişəm. Onların
yaradıcılığında absurdluq, qorxu hissi ilə bağlı çoxlu oxşar motivlər var. Cəlil
Məmmədquluzadənin elə hekayələri var ki, Kafkanın pritçalarından öz absurdluq
gücünə, çalarına görə heç də geri qalmır. Sadəcə olaraq C.Məmmədquluzadə daha
çox milli səviyyədə tanınır. Təbii ki, heç bir müqayisə tam və bütöv deyil,
müqayisələr esseistin yaradıcılıq oyununun bir hissəsidir. Mənə görə də bu
müqayisələr həm də bir filoloji oyun idi. Oyun ehtirası və mifoloji ezoterik
yanaşma cəhdi bir çox şairlərin təhtəlşüurunun qrammatikasını bərpa etməyimə səbəb
olub.
– Kitabınızda haqqında
yazdığınız adamların çoxu estetik dünyagörüşü baxımından bir-birinə tamamilə
ziddirlər. Hansı estetikanın tərəfdarı olduğunuz bilinmir. Məsələn, Cəlil
Məmmədquluzadə və Umberto Eko kimi...
– Tamamilə doğrudur. Hər yazının öz taleyi var. Məsələn, kitabdakı
bəzi yazılarım sifarişlə yazılıb. Yəni yazıçının anım günü olub, mənə zəng
vurublar ki, bu münasibətlə bir şey yaza bilərsənmi? Mən də yazmışam. Elə yazı
da var ki, mən onu içimdə yaşatmışam. Məsələn, Molla Pənah Vaqif mənim sevdiyim
yeddi klassik şairdən biridir. O şairi oxumaq mənə çox böyük zövq verir. Onun
haqqında yazanda da fərqli duyğular içində oluram. Sovet dövrünün elə
yazıçıları var ki, mənim üçün artıq abidələrdir. Onlar estetik baxımdan çox
ciddi olmasınlar, amma mətnlər kimi filoloji, kulturoloji dövriyyədə ola bilər.
Yeri gəlmişkən, yaradıcılığa nəzəriyyəçi
kimi başlamışam, semiotikəm. Eko da semiotik idi. Mənə dərs deyən müəllimlərin
də çoxu Ekonu tanıyırdı. Beləliklə, tələbəlik illərindən Ekonun yaradıcılığı
ilə tanış idim. Buna görə onun haqqında yazmışam.
– Yeni kitabınızda bir
çox yazarlarla bağlı yazılar var. Amma daha çox doğulduğunuz bölgədən olan
yazıçı və şairlər barədə yazılar öz əksini tapıb. Buna münasibətinizi bilmək
istərdim...
– O
kitabda doğulduğum bölgədən olanlar – Molla Pənah Vaqif, İsmayıl Şıxlı, İsa
Muğanna, Səməd Vurğun, Yusif Səmədoğlu və Vaqif Səmədoğlu haqqında yazmışam.
Hər halda hamısı ədəbiyyatımızın klassikləridir. Tam səmimi deyirəm ki, məndə
heç vaxt yerlibazlıq düşüncəsi olmayıb. Amma haqqında yazdığım qazaxlı
şair-yazıçıların əsərlərini sevirəm. Onları oxuyanda yaddaşım dincəlir, ana
dilim yadıma düşür... Yəni bütün bu sənətkarlar haqqındakı yazıları o dil, o
təhkiyə üçün darıxanda, yaddaşım o təhkiyənin dadını, koloritini hiss edəndə
yazmışam. Yusif Səmədoğluna həsr etdiyim esse "Azərbaycan” jurnalının sifarişi
idi. İntiqam müəllim bu mövzuda yazmağımı istəyəndə çox sevindim. İndi də Yusif
Səmədoğlunun nəsrini yenidən oxuyuram. Çünki tələskənlik üzündən gözdən
qaçırdığım mətləblərdən yazmaq istəyirəm. Bir alim, bir oxucu kimi əminəm ki,
nə qədər "hücumlar” edilsə də, Azərbaycan ədəbi dilinin, milli nəsrimizin və
poeziyamızın formalaşmasında
qazaxlıların, şübhəsiz ki, böyük rolu var. Xüsusən də Molla Pənah Vaqifin və
Səməd Vurğunun.
– Amma Müşfiqin sadə,
axıcı dilini S.Vurğun yox, xalq formalaşdırmışdı... Mənə maraqlıdır ki,
S.Vurğunla eyni dövrdə yaşamış Müşfiqin dilini niyə bu qədər müzakirə etmirlər?
Məgər onun ədəbi dili S.Vurğundan çoxmu zəif idi, anlaqsız idi? Ümumən, həmin
dövrdə formalaşan dili birbaşa olaraq S.Vurğunla əlaqələndirmək doğrudurmu?
– Ədəbi dil, xalq dili və şairin dili tamamilə fərqli anlayışlardır. Nə
S.Vurğun, nə də Müşfiq yeni bir dil yaratmayıb. Bu dil xalqın ruhundan doğulub.
Vurğun və Müşfiq ayrı-ayrı dil stixiyalarından gəlir. Xalq isə sözündə özünü
tanıdığı, gördüyü şairi seçir. Xalqın ziyalısı da, akademiki də, ucqar bir dağ
kəndində yaşayan çobanı da S.Vurğunun şeirlərini əzbər bilirdi.
– Bəs həmin akademik
kəsim nə üçün S.Vurğunun əsərlərinin beş cildliyini hazırlayanda, onun
"Komsomol poeması”nı gizlədirdi?
– Müasir dövrdə saytların "köməyi” ilə, xüsusən də, Vurğuna yönələn
total hücumların nəticəsində bu poema çox gözəl ədəbi dəyərə malik olmasına
baxmayaraq, dərsliklərdən, proqramlardan çıxarılıb. Qəribədir ki, biz XXI əsrin
hansısa "estetik” meyarları ilə "Komsomol” poemasının dəyərini ölçmək
istəyirik, gərək onda "Nəsihətnamə”yə, "Hədiqətüs-süəda”ya və "İsgəndərnamə”yə
başqa ölçülər tətbiq edək."Komsomol poeması” XX əsrin ən möhtəşəm sevgi eposlarından biridir.
– İmam Hüseyn həqiqəti
ilə, Azərbaycan xalqının canını alan komsomolçuların həqiqətini necə eyni
müstəviyə qoya bilərsiniz, eyniləşdirmə absurddur...
– Komsomol mövzusuna toxunmaq istəmirəm. Ona qalsa, İslam da bu
torpağa gül-çiçəklə gəlməyib. Bolşevizm də bir məzhəb idi. S.Vurğun da bu
həqiqətə sona qədər inanıb. Axı, biz ədəbi cəhətdən o qədər də zəngin deyilik.
Hər belə ideologiyaya görə mətnləri ədəbiyyatdan çıxarsaq, ədəbi tariximiz boş
bir çölə bənzəyər. Hal-hazırda olan ədəbi meyillər ədəbiyyatımızı silib-süpürməyə
xidmət edir. Mən əsərlərin zamanın, dilin, taleyüklü məsələlərin kontekstində
təhlilinin tərəfdarıyam. Səməd Vurğunun XX əsr Azərbaycan poeziyasına gətirdiyi
yeniliklər o qədər çoxdur ki... Və anlamıram, ona qarşı sosial şəbəkələrdə
total nifrətin səbəbi nədədir.
– Nədir o yeniliklər?
– Tezis şəklində bir neçəsini deyim: Səməd Vurğun şeirimizə etnik
səmimiyyəti gətirdi. Bu səmimiyyət onun ideoloji pafosunu da, intonasiyasını da
səmimiləşdirdi. Səməd Vurğun Azərbaycan poeziyasına xalqın içindən gəlməyi və
dilin fövqündə durmağı öyrətdi. Fars dilinin qafiyə hökmranlığına son qoydu. Azərbaycan
müasir şeirinin qafiyə sistemini dəyişdi. Bu fikri mən deyirəm və hər cümləmə
görə məsuliyyət daşıyıram. Səməd Vurğunun istifadə etdiyi qafiyəni onunla eyni dövrdə
yaşayan, ya da sonrakı şairlərin yaradıcılığında, poetik kitablarında görmək
elə də çətin deyil. Səməd Vurğun yeni Azərbaycan ədəbi dilinin banisidir.
Ədəbiyyatımıza yeni poetik formalar gətirib. Özündən sonrakı şairlər ya onun intonasiya
formasını bütünlükdə götürüblər, ya da yamsılayıblar. Milli poema janrının
formalarını gətirib: Əli Kərim də, Məmməd Araz da, Hüseyn Arif də, Bəxtiyar
Vahabzadə də həmin poema modellərindən istifadə ediblər. Səməd Vurğun yazılı
ədəbiyyatın yeganə nümayəndəsi idi ki, aşıqlar onun şeirlərindən,
yaradıcılığından bəhrələniblər. İlk dəfə olaraq mənzum dramı Azərbaycan kütləvi
teatr tamaşaçısına sevdirən də o oldu. Biz millət olaraq teatral millət deyilik.
İnanın ki, o dövrdə bir klassik şairi sevdirmək, simvollaşdırmaq çətin,
məsuliyyətli bir məsələ idi. Səməd Vurğun isə bunu bacara bildi. Sizinlə
razıyam ki, Səməd Vurğun kimi möhtəşəm istedad sahibi sistemin, ideologiyanın
qurbanı oldu. Əks halda, o çox şeylər yarada bilərdi. Bu ideologiyanın, kütləvi
qrafomanlıq havasının içərisində sağ-salamat qalmaq, milli məfkurəyə, xalqa
xidmət etmək asan deyildi. Səməd Vurğunun timsalında bütün xalq birləşirdi,
bütövləşirdi. O, şeiri ilə öz xalqını böyüdürdü, onun tarixini şərəfləndirirdi.
Xalq da bu tarixi qürur hissi ilə qəbul edirdi. Kim nə deyir-desin, XX əsr
Azərbaycan poeziyasının demokratikləşməsi də onun adı ilə bağlıdır. Məncə, bu
qədər kifayət edər...
– İngilis dilində Səməd Vurğunun əsərləri
haqqında da eyni fikirləri demək olarmı?
– Ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, poeziya xüsusi nitq formasıdır, digər
dillərə tərcümədə hər zaman uduzur. Bildiyim qədər, Səməd Vurğun son 50 ildə
ciddi tərcümə olunmur. Səməd Vurğunun əsərlərinin rus dilinə tərcüməsi arzu
olunan səviyyədə deyil. İngilis dilindən isə xəbərim yoxdur. İngilis dilində
poeziyanın durumu elədir ki, tərcümə etməyə də dəyməz.
– Niyə Səməd Vurğunun
şeirlərində daim qafiyə lüğətindən, axıcılığından danışılıb? Onun şeirlərinin
məna yükünə görə təhlil olunmamasının səbəbi nədədir?
– Mən bilmirəm, şeirdə məna yükü nəyə deyirsiniz? Düşünürəm ki, şairə
"nədən yazmısan”, "bu misrada nə demək istəmisən” deyə bir sual vermək düzgün
deyil. Bu tipli sualı alimə ünvanlamaq daha doğru olar. Səməd Vurğun
şeirlərinin "məna yükü”nün təhlil olunmaması ondan monoqrafiyalar yazıb ad alan
alimlərin problemidir. Milli şeir ənənəsinin gəlişməsi üçün S.Vurğunun sərf
etdiyi enerjinin qiyməti hələ verilməyib. Şeirlər məkanına, ovqatına görə qavranılır.
Biz "məna yükü” deyəndə adətən frazeoloji birləşmələri şeirin son bəndinə,
beytinə hörməklə onu fəlsəfiləşdirdiyimizi zənn edirik. Lakin bu bütün dünyada
belədir ki, şeirin əvvəli, ilk misrası maraq doğurmalıdır. Oxucu şeiri ilk
misralardan duymağa başlamalıdır.Biz isə "sona” diqqət edirik.
– Məti Osmanoğlu
kitabınıza yazdığı ön sözdə Qassetin sənət əsərinə fiziki-optik baxış
nəzəriyyəsini xatırlayır. Qeyd edir ki, tənqidçi sənət əsərinə şüşədən bağa
baxırmış kimi yanaşmalıdır və burada yalnız bağdakı mənzərəyə fokuslanmalıdır.
Emil Zolya da naturalizm nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən "Ekran” məqaləsində
ədəbi cərəyanları sənət əsərlərinə baxış fərqinə görə müxtəlif materialdan olan
şüşələrə bənzədirdi. Şüşə məfhumu, ümumiyyətlə, həmişə ədəbiyyatşünasların
diqqətini çəkib. Sizcə, bəs bizim tənqidçilərimiz mətnə münasibət baxımından bu
şüşə məsələsinə sadiq qala bilirlərmi?
– XX əsrin əvvəllərində bizim yazıçılar, tənqidçilər də "ayna”
metaforasını çox işlədiblər. F.Köçərlini xatırlayın: "Həqiqi şair öz
zəmanəsinin aynasıdır”. Əslində, güzgüdəki gerçəklik yanlış gerçəklikdir, başqa
gerçəklikdir. Hətta bir dəfə söyləmişdim ki, "mən güzgüdə özgəyəm”, güzgüdə
gördüyüm başqa Rüstəmdir. Bəhlul Abdulla adlı görkəmli bir alimimiz vardı. O
qalxıb dedi ki, "nədi, hər səhər mən başqasının üzünü qırxıram?”. Yəqin o, güzgünün
mistik, simvolik fərqinə varmamışdı, müstəqim mənasını ifadə etmişdi...
– Ədəbiyyatımızın
klassik Vaqifi və modernist Vaqifi. Sizcə,
Vaqiflərin hansı daha bəşəridir?
– Səməd Vurğun oğlu Vaqifin adını qoyanda hiss etmişdi ki, o, böyük
Azərbaycan şairi olacaq. Mənim üçün Molla Pənah Vaqif dilimizin və tarixi taleyimizin
böyük şairidir. Vaqif Səmədoğlu isə etnik ritmimizin böyük şairidir. Təbii ki,
bu iki böyük şair həm üslub, həm zaman, həm də məkan baxımından fərqli və
özünəməxsusdur. Hər ikisi milli poeziyada yaddaşımın güvəndiyi, inandığı
şairlərdir. V.Səmədoğlu XVIII əsrdə yaşasaydı, mütləq böyük adaşı kimi yazardı.
– Molla Pənah Vaqiflə
bağlı yazdığınız "Gözün tarixi” məqaləsində Vaqif lüğətinin əsasını qadın
antropologiyasının təşkil etdiyini qeyd etmisiniz. Ondan əvvəlki dövrlərdə
qadın ideallaşdırılırdı, ilahiləşdirilirdi. Lakin müasir dövrə nəzər salsaq,
görərik ki, istər şeirlərdə, istərsə də nəsr əsərlərində qadına qarşı müəyyən
aqressiya formalaşıb. Sizcə, bu dəyişikliyin səbəbi nədədir?
– XVIII əsr erkəklik kultunun gücləndiyi bir dövrdür. Şah Qacar
Şuşaya, Tiflisə girəndə belə qadın ağuşuna, bətninə girən kimi girir. Yəni onun
üçün Şuşa da, Tiflis də qadın obrazıdır. Və o dövrdə kişilərin ruhsal, ideoloji-simvolik,
yaşam məkanında qadın aparıcı rol oynayırdı. Məhz buna görə o dövrdə qadın
geyimləri, zinət əşyaları, onun bədəninin təsviri önəm daşıyırdı. XVIII əsr Azərbaycan
poeziyası qadın bədənini görümlü edir, qadın bədənini kişilərin baxış obyektinə
çevirir.
– Müsahibənizdə qeyd
etmisiniz ki, qadının şeir yazmağını çox da ciddi qəbul etmirəm. Bu fikirdə
olmanıza səbəb nədir?
– Bir az əsəbi söyləmişəm. Ədəbiyyatı həmişə kişi sənəti hesab
etmişəm. Ədəbiyyatda qadınlara qarşı münasibətim hikkəli eqoizimimdən, qadın
yazarların kişilərin yazma mexanizmini, texnikasını surətlə mənimsəməsindən
irəli gələ bilərdi. Amma təhtəlşüur axınlarının ifadəsinə gəlincə, qadınlar
kişilərə nisbətdə daha azaddırlar. Onlar bu prosesi daha sərbəst və daha
cəsarətli ifadə etməyi bacarırlar. Bizdə ənənəvi olaraq qadın yazarlar fransız
və rus ədəbiyyatında olduğu kimi fetişləşdirilməyib, kult səviyyəsinə
qaldırılmayıb. Rus ədəbiyyatında Anna Axmatova, Marina Svetayeva az qala, kişi
şairlərdən üstün tutulur, təhlil edilir. Ədəbiyyatımızda, təəssüf ki, xanım
yazarlara qarşı münasibət fərqli olub. Hələ də xanım yazarlar özlərini müstəqil
yaradıcılıq vahidi kimi göstərə bilmirlər. Kişi şairin üstün varlığı onun da
mövcudluğunu şərtləndirib. Bu psixoloji kompleks bugünkü xanım yazarların
çoxunda var.
– "Mirzə Fətəli Axundzadə: Ata Qurbanlıq
kimi” adlı yazınızda "Edip kompleksi” məsələsinə toxunmusunuz. "Edip kompleksi”
dünya ədəbiyyatında olduqca geniş işlənmiş mövzulardandır. Bizim ədəbiyyatımızda
isə bu mövzuya az müraciət olunub.
Sizcə, bunu Şərq təfəkkürüylə əlaqələndirmək olarmı?
– Ümumiyyətlə, bu gün həm ədəbiyyatşünaslıqda, həm də psixologiyada
Edip kompleksi ilə bağlı ziddiyyətli düşüncələr var. Artıq Edip kompleksi özü bir
mifoloji obrazdır, bir metaforadır. Mirzə Fətəli Axundzadə atasının obrazını
yaddaşında ömürlük "öldürür” – bu qənaətim həmin "kompleks”ə müraciət etməyimə
səbəb oldu.
– "Mirzə Fətəli
Axundzadə: ümidin adı” məqaləsində onun uğursuzluqlarından yazmısınız. Bu
yazıda həm də onun dinə bağlılığından söhbət açırsınız. Məsələn, dostuna
yazdığı məktubunda Allahı xatırlaması, eləcə də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
"Xəyalat” pyesinin "Şükür olsun Allaha” cümləsi ilə bitməsi və s. bu kimi
nümunələrə əsasən deyə bilərikmi, siz Axundovun uğursuzluqlarını (əgər varsa)
məhz onun ateist düşüncədə olması ilə əlaqələndirmək istəmisiniz?
– XX əsr ingilis filosofu Con Ostinin nəzəriyyəsində nitq aktları 2
yerə bölünür: uğurlu və uğursuz. Mənim üçün insan taleyi də uğurlu və uğursuz
nitq aktlarının məcmusu deməkdir. Deyilən sözlərin uğurlu və uğursuz olmasıdır
ömür... Mirzə Fətəlinin də taleyi yalnız uğursuz nitq aktlarından ibarətdir.
Pyeslərinin tamaşasını görmək ona nəsib olmur, "Kəmalüdövlə məktubları”nın
çapına nail olmur, oğlunun toyunu görmək arzusu gözündə qalır. Atasını görə
bilmir və sairə... 19-cu əsr Azərbaycan tarixinə məna, şərəf gətirən 3 dahidən
biri məhz uğursuz nitq aktlarının qurbanı olur. Öz yazımda bu zəncirvari
uğursuz nitq aktlarına toxunanda içimdən bir acı keçdi. O vaxtdan bu günə mən
Axundov şəxsiyyətini faciəli dahi kimi yaddaşıma həkk etdim...
– Sizcə, çağdaş ədəbi
tənqidimizin ən böyük problemi nədir?
– Azərbaycanda ədəbi tənqid lazımsız bir şeydir. Heç bir zaman
yazılarımda özümü tənqidçi kimi təqdim etmədim. Düzdür, ədəbi camiənin
içindəyəm və bu sahə ilə az-çox, zəif-güclü məşğul oluram. Lakin heç vaxt özümü
o sinfin nümayəndəsi hesab etməmişəm. Bunu tam səmimiyyətimlə etiraf edirəm.
Bizdə istedadlı, savadlı, qabiliyyətli
tənqidçilər var. Bu sahə nə mənəvi, nə də maddi qazanc gətirən sahədir. Bu günə qədər yazdığım
məqalələrin qarşılığında bir stəkan çay belə görməmişəm, dirilərdən xeyir
görməmişəm (gülür). Bizdə tənqid adına dərc edilən yazıların yüzdə doxsanı qətiyyən
ədəbi tənqidin janrlarına uyğun deyil. Ya təriflə dolu inşa yazıları, tamada
mətnləridir, ya da trafaret ədəbiyyatşünaslıq məqalələridir. Bunun isə nə
ədəbiyyata, nə müəllifə, nə də oxucuya bir xeyri var. Sonradan bu mətnləri
toplayıb "qozqıran” kitab cildinə salıb təqdimatını keçirirlər. Bəzən haqqında
bəh-bəhlə danışılan bir cavan tənqidçinin yazılarına baxırsan və görürsən ki,
ortabab bir yazıçı haqqında yazmaq istəyir, amma bütün mütaliəsini nümayiş
etdirir. Tənqidimizdə filoloji təhlil mədəniyyəti, ümumiləşdirmə qabiliyyəti
çox zəifdir. Tarixi konteksti nəzərə almırıq. Təriflədiyimiz hər yazıçını
ədəbiyyatın məhvəri hesab edirik. Və əlbəttə, ağıllı, zövqlü oxucu ilk abzasdan
anlayır ki, qarşısındakının səviyyəsi nədir. O yazıları yazmaq lazımdır ki,
gələcəkdə xəcalət çəkməyəsən. Mən də çalışıram ki, 15-20 il sonra oğlumun,
sənin, onun qarşısında qızarmayım. Və klassiklərdən də yazmağımın bir səbəbi də
budur.
– Bəs bu günə qədər
hansısa yazınızdan utandığınız olubmu?
– Əlbəttə. Amma icazə verin, adlar çəkməyim (gülür). Sadəcə, belə bir
açıqlama verə bilərəm ki, o yazılarda bəzən görmək istədiyimi yazmışam. Müəllifi
də inandırmağı bacarmışam (gülür). O cür
yazıları kitablarıma salmamşam... Hələ də o yazıların günahını çəkirəm.
Çalışıram ki, o səhvləri daha etməyim. Klassiklərə müraciətim həm də bununla
bağlıdır. Lakin ədəbiyyatımızda yazısına, istedadına güvəndiyim, inandığım bir
neçə müəllif var ki, onlardan yazmağı da düşünürəm.
– Ədəbiyyatımızda
lirik təfəkkür epik təfəkkürü üstələyir. Sizcə, bu Şərqin havasından udub,
suyundan içməyimizdəndir, yoxsa başqa səbəb var?
– Mən ədəbiyyatda lirik, yaxud epik təfəkkürün hansının üstün
olduğunu ölçməmişəm. Heç belə bir cihaz da yoxdur. Epik təfəkkür həm də
bölgələrlə bağlıdır. Məsələn, Gəncəbasar bölgəsində epik təfəkkür üstünlük
təşkil edir. İndi vizual təfəkkür o qədər inkişaf edib ki, lirikanı görmək
istəyirsən. Lirika ehtirasların, duyğuların məqamıdır. Bugünkü cəmiyyətdə aşırı
praqmatizm insanımızı duyğusundan azdırıb. Lirikaya virus salacaq dırnaqarası
dəyərlər, müdaxilələr çoxalıb. Lirik şeirin mövcud olması üçün imkanlar azalıb.
Açığı, buna təəssüf hissi keçirirəm. Bundan başqa, lirikadan musiqililik gedib
sanki. Artıq şeirlərin melodik ahəngi, demək olar, yoxdur.
– Tənqid etməyi
düşündüyünüz, lakin edə bilmədiyiniz adamlar olubmu?
– O qədər olub ki... Bəzən yazmağa nə həvəsim, nə cəsarətim olub. Mən
təbiətcə nöqsan yazmağı sevmirəm. Dostlarla söhbətdə ürəyimi aça bilmişəm.
Tənqidi sevmirəm. Bəzən bunun əhəmiyyət kəsb etmədiyinin fərqinə varıram. Sənin
tənqid etdiyin adamı, bir də görürsən ki, iyirmi nəfər tərifləyir. Bu məqam adamı
ruhdan salır. Birini qaldırmaqdan ötrü, o birini təhqir etmək olmaz.
Bəyənmirsənsə, oxuma. Bizə estetik tənqid lazımdır. Bizim ədəbiyyatda total
tamadalıq ədəbi tənqidə yer saxlamayıb. Bu gün alimlərdən, rəssamlardan,
bəstəkarlardan, siyasətçilərdən çox, şair və yazıçılar təriflənir və yaxud
təhqir edilir. Bu, anormal bir vəziyyətdir. Və düşünürəm ki, anormallıq dumanının
içərisində hamımız bir yerdə boğulacağıq. Heç birimizə xilas yoxdur. Çin estetika
traktatında deyilir ki, "çaylar bulanıq olanda tısbağalar xırda olur. Zəmanə
bulanıq olanda musiqi cır olur”. Biz də bu bulanıqlığı yaratmaqla içərimizdən
çıxa biləcək dahi mütəfəkkir şair, yazıçıları əngəlləyirik. İstedadlar
arasından liderlər çıxmayanda, ümid qalır qrafomanları tərifləyən alimlərə.
– Yaradıcılıq
məfkurəsi baxımından harda dayandığını təyin etməyən yazıçılarımız, şairlərimiz
çoxdur. XX əsrin əvvəllərində daha çox realizm və romantizm ədəbi cərəyanları
ətrafında qütbləşən ədəbiyyatımızda indiki vəziyyət necə dəyərləndirilə bilər?
– Çətin sual oldu. Çağdaş ədəbiyyatımızda xoşagəlməyən aqressiv bir
nihilizm hökm sürür. Yazıçı hansı cərəyana aid olduğunu heç vaxt bilməməlidir.
Əgər yazıçı hansı "izm”ə mənsubluğunu bəyan edirsə, bu, həmin müəllifin
zəifliyidir. Bəyəm Dostoyevski hansı cərəyana aid olduğunu bilirdi? Məncə,
tənqidi realizm nə deməkdir - bilirəm. Buna baxmayaraq, bizdə bir sıra
yazıçıları tənqidi realizm nümayəndələri hesab ediblər. Maarifçilik fəlsəfəsi
ilə məktəb-tədris mövzusu qarşılaşdırılır. Bizdə elə bilirlər ki, uşağı məktəbə
dəvət etmək, onu oxutmaq istəyi maarifçilikdir. Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı
ədəbi dəyərlərin qarışdığı, təsnif olunmadığı bir dövrü yaşayır. Oxucu
fəxriyyə-mədhiyyə çoxluğu içində əsl
əsəri müəyyən edə bilmir. Təbii ki, bunun ən böyük günahı da özümüzdədir. Kitab
satışı, menecmentliyi yox dərəcəsindədir. Milli Azərbaycan nəsrinin xaricdə
tanınması çox gecikir. 60-cı illərdən bu yana xalq öz nasirlərini tanımır. Son
30 ildə Azərbaycan ədəbiyyatında nəyin necə baş verdiyindən insanların xəbəri
yoxdur.
Söhbətləşdi:
Fərid Hüseyn, Cahan Seyidzadə, Aysu Kərimova