Avropanın enerji landşaftını dəyişəcək layihə

18.06.21 17:30 1333

Transxəzər boru xəttinin reallaşması üçün heç bir maneə qalmayıb

"Mərkəzi Asiyadan Cənub Qaz Dəhlizi ilə təbii qazın Avropaya nəqlini nəzərdə tutacaq Transxəzər boru xətti bu bölgənin enerji landşaftını köklü şəkildə dəyişəcək”. Bu fikri NATO-nun Kanada Assosiasiyasının enerji təhlükəsizliyi proqramının direktoru Robert M.Katler və beynəlxalq münasibətlər üzrə Mərkəzin aparıcı mütəxəssisi Şahmar Hacıyev "The Natisonal İntrest” nəşrində dərc olunan məqalələrində qeyd ediblər. Onlar yazırlar ki, Transxəzər boru xətti Mərkəzi Asiyanın enerji resurslarını Avropa bazarları ilə bağlayan ən effektiv iqtisadi vasitədir. Bu boru xəttinin imkanları Mərkəzi Asiyanın enerji landşaftını dəyişmək iqtidarındadır. Doğrudan da, əvvəllər bu layihənin reallaşması istiqamətində iki əsas maneə qalırdı: Xəzəryanı beş dövlət arasında sərhəd üzrə mübahisələr, eləcə də, İran və Rusiyanın mövqeyi. Onların mövqeyi bu idi ki, Xəzər dənizində istənilən layihələr beş Xəzəryanı dövlət tərəfindən razılaşdırılmalıdır. Lakin son beş ildə Xəzər regionu bölgəsində və Cənubi Qafqazda köklü dəyişikliklər baş verib. 20 illik danışıqlardan sonra 2018-ci il, 18 avqustda beş Xəzəryanı dövlət - Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Rusiya və İran liderləri Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiyanı imzaladılar. Bunun ardınca Azərbaycan və Türkmənistan ikitərəfli münasibətlərdə yeni bir səhifə açdılar və 2021-ci ilin yanvarında Azərbaycan və Türkmənistan tərəfindən imzalanan Kəpəz - (türkmənlər Sərdar adlandırır) yatağının birgə kəşfiyyatı və işlənməsinə dair Anlaşma Memorandumu ilə proses sona çatdı. Tərəflər, sazişi "Dostluq” adlandırmağa da razı oldular. Bundan əlavə, 2020-ci ilin sonunda, Azərbaycandan Avropaya təbii qaz tədarükünü nəzərdə tutan Cənub Qaz Dəhlizinin inşası üçün iddialı bir layihə də başa çatıb. Transxəzər boru xəttinin inşası istiqamətində olan maneələr də aradan qalxdı. Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya iştirakçı ölkələri digər Xəzəryanı ölkələrin əvvəlcədən təsdiqlənmə razılığı olmadan sualtı boru kəmərləri çəkmələrini təmin edir. Bununla belə, Moskva və Tehran sualtı boru kəmərinin inşasının hələ bütün Xəzəryanı dövlətlər arasında razılaşdırılmalı olduğunu bildirirlər. Bu zaman isə 2003-cü ildə Tehranda imzalanan və Xəzərin dəniz mühitinin qorunması üzrə Çərçivə Konvensiyasına istinad edirlər.

Yeri gəlmişkən, "Dostluq” dəniz yatağının birgə kəşfiyyatına dair Azərbaycan-Türkmənistan Anlaşma Memorandumu Transxəzər boru xəttinin həyata keçirilməsinə ümidləri artıraraq Xəzərdəki enerji əməkdaşlığı üçün yeni imkanlar açıb. Cənub Qaz Dəhlizinin inşası Azərbaycan tərəfindən başa çatdırılıb və 2021-ci ilin yanvarından aprelə qədər 954 milyon kubmetr Azərbaycan qazı Avropaya tədarük edilib. İtaliya bu qazın ən böyük idxalçısına çevrilib (734 milyon kubmetr), qalan həcm Yunanıstan (128 milyon kubmetr) və Bolqarıstana (92 milyon kubmetr) tədarük edilib. Transxəzər boru xətti gələcəkdə Cənub Qaz Dəhlizinin gücünü artıraraq onun şərqə genişləndirilməsinin bir hissəsi kimi qəbul edilir.

Türkmənistan və Azərbaycan arasındakı razılaşma Türkmənistanın enerji mənbələrinin Azərbaycanın enerji infrastrukturu vasitəsilə nəqli üçün zəmin yaradacaq. Təbii qaz və xam neftin bu dəniz yatağından Qərbə ixrac edilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəlidir və bu səbəbdən Transxəzər xəttinin təşviqi həm Türkmənistanın, həm də Avropa İttifaqının maraqlarına cavab verməlidir. Qaz kəməri, Türkmənistana tədarük coğrafiyasını şaxələndirəcək və Avropa istehlakçılarına Mərkəzi Asiyanın geniş enerji ehtiyatlarına çıxış imkanı yaradacaq.

Bəlli olduğu kimi, qaz ixracatı Türkmənistanın sosial və iqtisadi inkişafında həlledici rol oynayır. Ölkənin neft-qaz kompleksinin inkişafı üzrə milli proqram illik qaz hasilatının 250 milyard kubmetrə çatdırılmasına yönəldilib ki, bunun da 70% -dən çoxu ixrac olunacaq. Problem odur ki, Türkmənistanın ixrac marşrutlarını şaxələndirmək üçün bir çox fürsəti yoxdur. Türkmənistan qazı, əsasən Mərkəzi Asiya-Çin boru kəməri ilə Çinə ixrac olunur. 2021-ci il yanvar ayının sonunda Türkmənistan Çinə 2,786 milyard kubmetr qaz ixrac edib və bu boru kəməri qaz tədarükünün demək olar ki, 60% -ni təşkil edib. 2020-ci ildə Mərkəzi Asiya-Çin boru kəməri ilə Çinə 39 milyard kubmetrdən çox təbii qaz tədarük edilib.

O ki qaldı Rusiyaya – bu ölkə 2009-cu il qaz kəməri qəzasından əvvəl Türkmənistan təbii qazının ən böyük alıcısı idi. Sonradan "Qazprom” alış-verişi, qismən davam etdirdi, lakin 2016-cı ildə Türkmənistan qazının alınmasını dayandırdı. Lakin 2019-cu ildə "Qazprom” Türkmənistandan beş il müddətinə, lakin ildə 5.5 milyard kubmetrə qədər olan təbii qaz alışı üçün müqavilə imzaladı. Qaz satışındakı azalma Türkmənistanın ixracat qazancına zərbə vurdu. Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan (TAPI) boru kəmərinin tikintisindəki gecikmə, ölkə üçün başqa bir problemə çevrildi, bu səbəbdən çoxşaxəli ixrac marşrutlarının olmamağı türkmən qazının ixracı üçün ciddi bir problemdir.

Son vaxtlar dünya bazarında təbii qazın bahalaşması bu problemi yenidən qabardıb. Azərbaycandan İtaliyaya gedən Cənub Qaz Dəhlizinin inşasının başa çatması Türkmənistanı və Avropanı Transxəzər boru xətti ilə daha da irəliləməyə sövq edib.

Beləliklə, təbii qazın Azərbaycanın mövcud enerji infrastrukturu vasitəsilə Qərbə çatdırılması iqtisadi cəhətdən faydalı olardı, çünki bu, Aşqabadın çoxsaylı ixrac marşrutlarından yüksək asılılığını azalda bilər. Azərbaycan və Türkmənistan tərəfindən imzalanan memorandum Xəzər dənizində enerji sahəsində yeni bir əməkdaşlıq dövrü açdı. Bu əməkdaşlıq Transxəzər boru xətti üçün zəmin yarada bilər və bölgədəki enerji təhlükəsizliyini artırır. Avropadakı hadisələr, marşrutların və qaz təchizatı mənbələrinin şaxələndirilməsini həlledici amilə çevirir. Aİ və ABŞ bu faktordan Türkmənistanın Cənub Qaz Kəmərindəki iştirakına dəstəyi gücləndirmək üçün istifadə etməlidir. Bundan əlavə, ABŞ-da, Dövlət Departamentinin layihənin həyata keçirilməsinə maddi yardım göstərməsinə icazə verən bir qanunu var. İkinci Qarabağ Müharibəsinin nəticələrindən sonra Azərbaycan bölgədəki geosiyasi uyğunluğu dəyişdirdi. Nəqliyyat əlaqələrinin açılması və regional iqtisadi inteqrasiyanın gücləndirilməsi, hazırda bölgədə sülhün və inkişafın möhkəmlənməsi üçün vacibdir. Transxəzər boru xəttinin tikinti layihəsi Cənubi Qafqazda sülh, təhlükəsizlik, iqtisadi əməkdaşlıq və inkişafın möhkəmləndirilməsi üçün mühüm potensiala malikdir. Eyni zamanda, AB-nin enerji ehtiyaclarını ən qənaətcil şəkildə və Avropanın "Yaşıl Pakt” prinsiplərini pozmadan ödəməyə kömək edəcək. Bundan əlavə, Transxəzər boru xətti Ermənistana Türkmənistandan qaz almağa icazə verəcək; alternativ olaraq, Transxəzər boru xətti müəyyən edilmiş Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə marşrutu boyunca inşa edilsə, Ermənistana tədarük Gürcüstan ərazisindən həyata keçirilə bilər.

Azər NURİYEV