Yaş və şeir

Turgut Uyar: Mən günümüzün şeiri deyəndə ancaq gənc şairləri nəzərdə tuturam. Düzü, Cemalın da söylədiyi kimi bir neçə nəsildən gələn şair eyni mətbu orqanlarda yazır, amma mən yenə də fikrimdə qalıram. Bayaq bir şey soruşmuşdun, keçmiş şeir barədə...
Tomris Uyar: Bəli, mirasın dəyərləndirilməsi...
Tomris Uyar: Məncə, sintez formada təzahür edir.
Cemal Süreya: Bəli.
Edip Cansevər: Əl-əlbət, indi də yaxşı yazan tək-tük şair var. Ümumi danışmaq doğru olmaz. Fəqət çağdaş şairlərimiz, istəsən, gənclər deyək, şeirin xasiyyəti və genetikasına bələd deyillər. İkincinə bələd deyillər, çünki Cemalın da yazdığı kimi həmişə vaqona son dayanacaqdan tullanırlar. Daha əvvəlki "nəsilləri” analiz etmədən, sonun ardınca düşürlər. Bu, özlüyündə bir qüsurdur. Bir də öz xarakter və temperamentlərinin fərqində deyillər. Fəqət öz şeirimizi yalnız bunları bilməklə inşa etmək mümkündür. "Öz” nə şeirin mövzusunda, nə motivində, nə də digər ünsürlərindədir. Çox dərindədir, çox. Bax, o dərinliyin ardınca getmirlər. Əsasən, siyasi şeir yarandığını buna görə deyirəm.
Turqut Uyar: Düşünürəm ki, bu barədə doğru, ya da yanlış bir açıqlamam var. Zənn edirəm ki, cəmiyyət olaraq bəzi şeyləri qayda-qanun çərçivəsinə salıb həll eləməyə öyrəşmişik. Həqiqətən də, başlanğıcda ortaq nöqtələrimiz var idi, xüsusən də, dildən istifadə bağlı. Amma 50-ci illərin sonlarına yaxın hər kəs "öz”ünü aydınlaşdırıb, ayırdı.
Tomris Uyar: Onsuz tənqidçilər də həm sizi "İkinci yeni”ni yaratmaqda günahlandırır, həm də o cərəyandan ayrı tutmağa çalışırdılar.
Turqut Uyar: "İkinci yeni”dən söz açılanda ancaq və ancaq pis nümunələri çəkmək kimi bir adət formalaşmışdı.
Edip Cansevər: Bir dəqiqə. Turqut bayaq dil, üslub xüsusiyyətlərindən söz açdı. Bununla belə ölkəmizdə çağdaş olmağın gətirdiyi bəzi oxşarlıqlardan da danışa bilərik.
Edip Cansevər: Anladım. Məncə, şeir daha çox bəsirət gözü ilə bağlıdır, daha doğrusu, "məncə” yox, elə belə də olmalıdır. Bir də xaricdən görmə kimi yanaşa bilərik şeirə. Müasir olmaq üçün, üslubla bağlı bəzi səylərdən ötrü bir az bənzərlik (əlbəttə ki, sonrakı illəri hesaba qatmıram) olacaqsa, bu oxşarlıqlar şeirin tamamilə səthində qalan, əslində, oxşarlıq sayılmayacaq qədər kiçik ünsürlərdir. Amma şeirə belə səthi yanaşdıqda ilk bunlar görüldü və bizi də asanlıqla "İkinci yeni”də birləşdirdilər.
Edip Cansevər: Söhbətə müdaxilə edirəm. Düzü, sualları sən ortaya atırsan, sən sözümüzü kəssən, daha münasib olacaq, amma nəysə...
Edip Cansever: Önəmli olan insanın "kiçik”, yoxsa "böyük”, hər nədirsə şəxsiyyət kimi faciəsini "tapmaq”, ortaya çıxarmaqdır. Mən digər köməkçi vasitələrlə birgə bunu bacarmağa çalışdım.
Turqut Uyar: Belə bir bənzərlik ola bilər. Yaşadığımız vəziyyəti anlamaqda əgər müasir insanlarıqsa, qaçınılmaz bənzərlikdən söz gedə bilər. Çünki eyni şərtlər daxilində, eyni cəmiyyətdə yaşayırıq. Fəqət bəzi xarici təsirlərdən başqa eyni mühiti öz içimizdə fərqli cür yaşaya bilirik. Bu zamanda mühit içərisində günün şərtlərini yaşayan adamın faciəsi ortaya çıxır. Amma özgələşmə də buradan başlayır elə.
Edip Cansver: Sualı bitirmədən bir az da aydınlaşdıraq istəsəniz. Bizdən öncə yazanları Orxan Vəli və Cahit Sıtkı şeirini nümunə kimi götürək. O.Vəli şeirində hüznlər, ayrılıqlar, bəzən zarafatlar, sürprizlər, zərif ifadələr var. C.Sıtkıda da ölüm düşüncəsi, bədbinlik, bəzən coşqunluq, spirtli içki. Çoxdur bunlar. Amma bu şairlər, xüsusən, yaxşı şeirlər yazmaq istəyiblər. Yaxşı şeir isə düzgün şeirdir. Yaxşı misralar yazmaq, onları yaxşı birləşdirə bilmək. Bunlara lazımi şəkildə riayət etdikdən sonra, ortaya tələffüzü qədər yaxşı şeirlər qoyulduğu zaman şeiri yaranır. Şeir budur. Elə zənn edirəm ki, bizim nəsil bunu axtarmadı. Şeirdə şəxsin iztirabı öz iztirabıyla cəmiyyətdəki faciəni nəzərə alaraq çoxaltmaq, rənglarəngləşdirmək istədi. Biz də açıb ağartmadığımıza görə bütün bunlar ortaya çıxmır.
Turqut Uyar: Doğrudur. Bizim nəslin dərdi yaxşı şeir yazmaq olmadı, sadəcə yaşamın qarmaqarışıqlığını şeirə istiqamətləndirməyi istədik. Yetkin şeir yaradılmadı demək, şeirə önəm verilmədi demək deyil. Biz "misra naxışlamağa” əhəmiyyət vermədik. Bir vəziyyəti daha yaxşı izhar etmək, hətta bəzən şeirdən əl çəkmək bahasına bunu necə daha yaxşı etmək mümkünsə, etməyə çalışdıq. Lap yəqin, burada öz adıma danışıram.
Edip Cansever: Çoxdan aşdıq, çoxdan...
Turqut Uyar: Şeir yazanda yaşlanmaq... Söz gəlişi deyirik, məncə, belə qocalmaq növü yoxdur. İndi də 20 yaşdakı həyəcanımla yazıram. Düzdür, 50 illik keçmiş mənə diqqətli olmağı söyləyir. Peşəkarlığımdan istifadə edib, asana qaçmaq istəmirəm. Təkrar qeyd edim, 50 yaşımda da eyni həyəcanla yazıram, fəqət daha təmkinli həyəcanla.
Turqut Uyar: İnsan hormonal həyəcanlarla şeir yazırsa, o şeir 30 yaşında bitər.
Edip Cansever: Öz təcrübəmdən deyə bilərəm ki, yaş üstünə yaş gəldikcə şeiri daha yaxşı anlayıb, daha gözəl nümunələrini yazmaq olur. Məsələn, şair 25 yaşında eşq şeiri yazar. Fəqət zaman keçdikcə eşqin çöküntüsü – tortası daha başqa cür hal alır. Yazarkən eşqi xüsusi yox, ümumi şəkildə dərk edirik. Və bu dərk etmənin verdiyi fəlsəfi hal şəxsi daha yaxşı şairə çevirir. Belə təcrübədən yaranan şeir daha dərin olacaq. İnanıram...
Cemal Süreya: Yaşın şairə təsiri təcrübənin artması, bəzilərinin xatirəyə çevrilməsi, bir qisminin isə dəyərsizləşməsi ilə bağlıdır. Bayaq "hormonal” demişdin, həqiqətdə isə bu "memorial” vəziyyət yaradır. Bir neçə il əvvəl nələrsə bitdi həyatımda. Düzdür, bir çox cəhətdən sağlam adamam, amma əvvəllər ideallarım çox idi. Çox kiçik, şəxsi ideallar: biriylə yenidən qarşılaşmaq kimi... Məsələn, uşaqlıq dostumla. Bəli, bəlkə də, onunla yenidən rastlaşmaq mümkün olmayacaq... Və şeirimi yazarkən də kimlərsə oxusun istəyər, oxumasa belə, kimsə varmış kimi yazardım. Bir-iki əvvəl yaşım barədə düşündüm. Bir də gördüm ki, onların da yaşı mənlə eynidir. Hamısı qocalıb. Tərcümə elədiyim "Gönül ki yetişmekde”nin sonunda qəhrəmanın qarşısına ağsaçlı biri çıxır. Oradakı söhbətdə adamın elə bir imtinası var ki... Yəni duyğuların bəzisi ölür. Amma hansıları? Kiçik şeylər məhv olanda insan daha filosofanə şəxsiyyətə bürünür. Bayaq şeirimlə düşüncəm arasındakı qopuqluqdan söz açdım. On il bundan əvvəl belə şeylər deyə bilməzdim. Görəsən, bu bizim üçün həyəcan təbilidirmi? Biz axı duyğu şəlaləsi ilə birgə doğulmuşduq.
Turqut Uyar: Deyəsən, altdan-altdan yaşlılığa təriflər yağdırırıq. Təbii, qocalmamışıq!
Edip Cansever: Söhbətlərimizdən birində Turqut "insan bəlli bir yaşa çatdıqda bəzi təməl əsərlərdən nümunə götürərək modernliyə keçə bilir” demişdi. Nümunə kimi də Melih Cevdet ömrüncə lirizmə istehza etsə də, indi lirizm arxasınca qaçır. Bu, qocalmağı qətiyyən istəməməyinə, təbiətə qarşı olmasına işarədir. Onsuz şeirindən də bəllidir. Əlbəttə, istehzada da lirizm ola bilər, amma Cevdet "şinanay lirizm” dediyi şeyə, bir zaman imtina etdiyi lirizmə "dadanıb”. Buna görə deyirəm "Allah heç kimi o vəziyyətə salmasın”.
Cemal Süreya: Bəlkə də, fərq etməz.
Edip Cansever: Razıyam səninlə.
Cemal Süreya: Bəli.
Turqut Uyar: Mən bu barədə "Forum”da yazmışdım.
Edip Cansever: Mən də "A” jurnalında. Belə yekunlaşdırsaq, "İkinci yeni”liyini heç birimiz qəbul etmirik, amma tutaq ki, bir anlıq qəbul etdik, biz bəlli bir qaydadan yola çıxmamışıq ki, bu qanuna uyğun olanı daha əvvəl Oktay Rıfat tapmış olsun. Məntiqə uyğun gəlmir. Hamımızın özünəxas şeiri var, ortaq deyil, ortaq qaydaya da riayət etmir. Yaxşı, olmayan bir şey daha əvvəl necə edilə bilər ki?
Cemal Süreya: Bu da yazıya keçsin: insan bəzi şeylərdən təsirlənir. Mən öz adıma Oktay Rıfat ilə Melih Cevdetin türk dilinə olan qənaətindən çox mütəəssir olmuşam. Hər iki şair, əslində, dəyərli ustadlardır. Amma həddindən çox şəxsi siyasi manevrlər edirlər. Və bu gün üçün artıq bu siyasət köhnəlib. O.Rıfatın o günə olan sözləri ilə, Melih Cevdetin yazı və rəftarından çıxan bəzi şeylər, əslində, məni yaraladı. Onlara olan sevgimi yaraladı...
Edip Cansever: Onları bizdən əvvəl yazdıqları üçün danışırıq. Amma adını çəkdiyin türk dili ilə bağlı fikirlər ancaq və ancaq yaxşı şairə təsir edə bilərdi. Əgər sən yaxşı şair olmasaydın...
Edip Cansever: Buraya bir-birimizə tərifnamələr demək üçün toplaşmaya bilərik, amma tənqid etməyə də gəlməmişik axı.
Turqut Uyar: Mənimki ümumi bir tənqiddir. Sənin etdiyin isə qədirbilənlik. Axı heç kim dilini başqasından öyrənə bilməz.
Turgut Uyar: O şeir hecada yazılıb.
Cemal Süreya: Bəli, amma bu ustaların türk dili üzərində 40-cı illər ədəbi nəslindən daha çox əməyi var. Amma poetik planda... Baxın, çox açıq danışırıq burda. Ailə kimi, yaşlılıqdan söz açdıq, elə bil ki, sabah öləcəyik kimi... O şeirlər geriyə baxdığımda köhnəlmiş görünür. Yəhya Kamal belə o köhnəlmişliyi içində daha yaxşıdır. Çünki bunlarınkı çox spekulyativ düşüncədir.
Cemal Süreya: O zaman bu söhbət birimiz öləndə yayımlansın ki, barı pul eləsin.
Turqut Uyar: İnsan, təbii ki, özündən yaşlı, önəmli şairlərdən təsirlənə və ya dildən istifadə barədə nələrsə öyrənə bilər. amma şeir təsir dairəsi deyil. Əksinə, məruz qalınan təsirlərə reaksiyadır.
Cemal Süreya: Bax, bu çox gözəldir.
Turgut Uyar: Mən də M.Cevdet, O.Rıfatdan təsirlənmişəm, amma istədiyim onların yazdığının tam ziddində şeir idi.
Cemal Süreya: Tomris, belə deyə bilərikmi? İnsan geridən irəliyə hərəkət edə bilər, amma əksi qəbuledilməzdir. Hətta, bu yaşla belə açıqlana bilməz.
Edip Cansever: Hesablı, planlı ola bilər.
Turgut Uyar: Dönükdür. Başqa bir şey yox.
Tomris Uyar: Daha neçə belə gözəl söhbətlərə... Hətta, istəsəniz bir söhbəti də özünütənqidə ayıra bilərik.

Mənbə: "Varlıq” 906. (Mart 1983)

Söhbətləşdi: Tomris Uyar