Özündən Amerika çıxartma
Brodvey
əvvələr Manhettendə qaya və bataqlıqlar arasında bir yer idi. Holland gəlmələr
bu bataqlığı yola çevirib adını "Heerestraat”, yəni "lordlar küçəsi” qoyur.
Sonralar şəhərin adı ingilis dilinə uyğunlaşdırılaraq olur Brodvey. Holland
dilində "breede weg” "böyük yol” deməkdir. Broadway sözü isə ingiliscədən
"geniş küçə” kimi tərcümə olunur.
Brodvey
Nyu-Yorkun kult şəhərlərindən sayılır. Demək olar ki, bütün teatrlar və muzik-hollar
burada cəmləşib. Bu səbəbdəndir ki, Brodvey tamaşaları müzikl janrını dünya
brendinə çevirib. Şəhər oraya ayaq basan hər kəsi ovsunlayır və aparıb atır düz
nağıllar aləminin ortasına...
Uzun
incə bir yoldayam...
Əgər
siz insanlarla dolu, dörd bir yanı reklam panoları ilə işıqlandırılmış uzun və
geniş bir küçədəsinizsə, deməli, Times Square küçəsinə xoş gəlmisiniz.
Brodvey
Manhettenin ən uzun küçəsidir, Uoll Streetdə başlayıb, Central Parkda bitir.
Küçənin uzunluğu 50 km-dən çoxdur. Daha dəqiqi, Brodvey bütün Manhetten boyu,
Bronksa, hətta şimaldan Nyu-Yorkun mərkəzi olan Olbaniyəcən uzanır. Bir az da dəqiqi,
Nyu-Yorkda Brodvey
adlı 4 küçə var, Manhetten, Bruklin, Kvinse və Staten Aylend. Əlbəttə, ən məşhuru
Manhettendəki Brodveydir. O Brodvey ki, Times Square küçəsində amerikan teatr mədəniyyətinin
əsasını qoymuş 40-dan çox teatra qucaq açıb.
Gecə
bütün küçə parlaq işıqlara bürünür, nəhəng ekranların işığı öz kəhkəşanını
yaradır, meteor yağışı kimi göz oxşayır. Burada sağ, sol, yer, göy – hər tərəf
teatrdır. Times Square-də bütün yollar Brodvey teatrlarına aparır. Gözəl
deyilmi, bütün yollar TEATRa?!
Brodveydən
off-Brodveyə...
Brodveyə düşə bilməyən teatrlar off-Brodvey
adlandırılır. Brodvey, off-Brodvey
anlayışları teatr binalarının tamaşaçı tutumu ilə müəyyənləşir. Necə? Beləcə, teatrda
499-dan çox yer varsa, onda o, Brodvey teatrı statusuna uyğun gəlir. Əgər
azdısa, həmin teatr off-Brodvey adı ilə qane olmalıdır, yox, əgər tamaşaçı
zalının tutumu 100 nəfərlə məhdudlaşırsa, bu zaman teatr off-off Brodvey
statusuna məhkumdur. Off-off Brodveydə, əsasən, eksperimental, yaxud həvəskar tamaşalar
göstərilir.
Brodvey
niyə Brodveydir?..
Brodvey
teatrı ABŞ-ın teatr həyatında əsas yerlərdən birini tutur. Əgər bir zamanlar Brodvey
Nyu-York küçələrində yerləşən teatrların cəm olduğu yeri bildirirdisə, zamanla
bir performans, bir teatr üslubuna çevrildi.
XIX əsrin
sonu, XX əsrin əvvəllərində formalaşmağa başlayan müasir Brodvey teatrı
kommersiya teatrıdır, yəni, fəaliyyəti birbaşa şəkildə maliyyə vəsaiti ilə bağlıdır.
Brodvey teatrında daimi aktyor və rejissor heyəti, sabit repertuar anlayışı
yoxdur. Onların sayı da dəyişkəndir. Dəyişkənlik isə bağlıdır teatrların maliyyə
vəziyyətinə. Bizdən iraq, pul qazana bilməyən teatr ölümə məhkumdur!!! Yaşamaq
istəyən teatrlarsa, "ağıllı tərpənib” öz tamaşalarına mütləq bir tanınmış
ulduzu dəvət edir. Şounun hazırlanması üçün məxsusi truppa yığılır, tamaşa gündəmdən
düşənə qədər (oxu: satılmayana qədər) hər gün ard-arda nümayiş olunur. Əgər
tamaşa satılmırsa, truppa buraxılır.
Brodveydə
uğur qazanmış tamaşa başqa ölkələrdə də göstərilir. Bəzən hansısa tamaşa
repertuarda vur-tut bir həftə qalır, bəzən isə böyük müvəffəqiyyət qazanaraq,
illərlə nümayiş olunur. Məsələn, məşhur müzikl "Mənim gözəl xanımım” 7 il səhnələrdən
düşməyib. Brodveydə nadir hallarda klassik tamaşalar hazırlanır, səbəb isə belə
tamaşaların satılmamasıdır.
Məhşur
"Qrup” teatrı bağlandıqdan sonra, Brodvey teatrının tarixinin mühüm bir səhifəsini
təşkil edən rejissor Elia Kazan parlamağa başladı. O, 1941-ci ildən sonra Brodvey
teatrlarının ən məşhur rejissorlarından oldu. Qısa zamanda Brodveydə populyar
bir simaya çevrildi. E.Kazan həyati suallara cavab verə biləcək ciddi pyesləri
tamaşaya qoymağa çalışırdı. Onun rejissor üslubunun formalaşması – amerikan
klassiklər T.Uilyams və A.Millerin pyesləri ilə bağlıdır. E.Kazan Brodveydə A.Millerin
3 pyesini tamaşaya qoyub. Millerin əsərləri əsasında hazırlanan tamaşalardan "Bəxti
gətirən insan” (1945) ilk dəfə Brodveydə bəyənilib. Bir neçə ildən sonra E.Kazanın A.Millerin "Hamısı mənim oğlum idi” əsəri əsasında
hazırladığı müzikl də uğur qazanır. "Kommivoyajorun ölümü” (1949) tamaşası isə
onu Amerikanın aparıcı rejissorlarından birinə çevirir. Onu da deyim ki, Kazan
Stanislavski sisteminin, daha doğrusu, pisixoloji teatrın pərəstişkarı idi və tamaşalarını
məhz bu sistemin prinsipləri əsasında hazırlayırdı. Tənqidçilər "Kommivoyajorun
ölümü” tamaşası haqqında yazanda aktyor oyununu "Stanislavskisayağı ifanın
triumfu” adlandırmışdılar. E.Kazan, həmçinin T.Uilyamsın əsərlərinin ən yaxşı quruluşçusu
adını qazanmışdı. "Arzular tramvayı”, "Gerçəklik yolu”, "Qızmar damda pişik”, "Şirin
səsli gənclik quşu” rejissorun T.Uilyamsın əsərləri əsasında hazırladığı ən
uğurlu tamaşalarıdır.
İkinci
dünya müharibəsindən sonra Brodvey tamaşalarında dəbdəbə, təmtəraq daha da
artmağa başlayır. Məsələn, bu dövrdə dram tamaşalarına təxminən 100.000 dollar,
müzikllara isə 500.000 dollar xərclənirdi (bəli, bəli, söhbət ötən əsrin 40-cı
illərindən gedir) və bunun nəticəsində möhtəşəm tamaşalar ərsəyə gəlirdi. 1985-ci
ildə Brodveydə biletin qiymətinin 40-50 dollar olmasına baxmayaraq, bir müzikl
5-8 milyon dollara başa gəlirdi. Brodveydə tamaşa hazırlamaq hər kəsin cibi
üçün deyildi, yalnız varlı antreprenyorlar bunu edə bilərdilər.
60-cı
illərin sonunda Brodvey sürətlə boşalırdı. Disko, rok və digər musiqi janrları
hit-paradlarda birinci yeri tuturdu, müzikl öz populyarlığını və auditoriyasını
itirirdi. Artıq insanlar yeni dəbdə olan musiqilərə qulaq asırdılar. Brodveydə
uğursuzluq uğursuzluq ardınca gəlirdi. Beləliklə, bəstəkarların ağlına belə bir
ideya gəldi - incəsənət sintetik sənət növüdür deyərək - teatr tamaşalarını
yeni musiqi trendləri ilə birləşdirdilər.
Roku
musiqili səhnəyə ilk dəfə Qalt Mak Dermot Amerikada ajiotaj yaradan "Saçlar”
tamaşası ilə gətirdi. Corc Kandera isə "Çikaqo” müzikli (Bob Fossun
xoreoqraflığı ilə) ilə XX əsrin rəqs ritmini sarsıtdı, kökündən dəyişdi.
Brodveyin
mələkləri...
Brodvey
teatrının tamaşaları adətən təmtəraqlı, böyük və bahalı tərtibat, çoxlu xərc tələb
edirdi. Odur ki, sponsor tapmadan nəsə etmək müşkül idi. Bu böyük missiyanı
çiyinlərində daşıyan prodüserlərə "Brodveyin mələkləri” deyirdilər. Onlar pyes
seçimində iştirak edir, tanınmış artistləri və rejissorları dəvət edirdi.
"Brodveyin mələkləri” zamana həssas olmalıdır: "cəmiyyət nə ilə nəfəs alır, bu
dəqiqə tamaşaçıya nə lazımdır”, onu duymaq, ideya və pul tapmaq, truppanı toplamaq
– budur, onların həyat tərzi. Brodvey teatrını böhrandan məhz "Brodveyin mələkləri” çıxartdı.
Nəyin hesabına? Repertuarı döyüş, detektiv, yüngül komediya, günlük revyularla
bəzəməyin hesabına. Ondandır ki, müharibədən sonra Brodvey tamaşaları daha çox
"kütləni əyləndirmək” istiqamətinə yön aldı. Saxta romantik qəhrəmanlar və gözəl
xəyallar, elitanın şirin həyatı, burjua təmtərağı Brodvey tamaşalarının əsas
xüsusiyyəti oldu.
Brodvey
deyir ki...
Bu
gün Brodvey tamaşalarına biletin qiyməti 60-200 dollar arasında dəyişir. Təbii,
bu məbləğ hamı üçün əlçatan olmaya bilər. Unutmaq lazım deyil ki, Amerika güzəştli
və sərfəli təkliflər ölkəsidir. Ona görə, çəkinməyin, Times Square küçəsinə doğru
addımlayın. Ticket Times Square Booth orada xüsusi lövhədə sizə yarı qiymətinə
bilet tapmaq üçün şans verir. Burada heç kəs sıra gözləmir. İşdi-şayəd,
tamaşanın bəxti gətirsə və "Toni” mükafatını alsa, yaxın illərdə endirim gözləmək
mənasızdır.
Brodvey
tamaşalarına tez-tez kino və televiziya aktyorları dəvət olunur. Əvəllər onlarla
6 aylıq müqavilə bağlanırdısa, indi müqavilənin ömrü 3 aya qədər qısaldılıb. Yeri
gəlmişkən, pop kraliçası Madonna da öz karyerasını Brodveydən başlayıb. Özü də
haradan? Qarderobdan! Stanislavski əmi düz buyururmuş, "teatr qarderobdan
başlayır”...
Bəli,
Brodvey teatrı kütləvi tamaşaçının zövqünü nəzərə alan incəsənət növüdür. Ancaq
bu, qətiyyən o demək deyil ki, Brodvey teatrları pis teatrdır. Sadəcə olaraq, o
başqa cürdür və onu Avropa teatrı ilə müqayisə etmək gülməlidir. Rəqs və
mahnının ahəngi, kəskin süjet, heyranedici, ehtiraslı və temperamentli qəhrəmanlar,
asan yadda qalan mahnılar – günümüzdə də kütləvi tamaşaçının nəbzini tutan və
zövqünü oxşayan məqamlardır.
Brodvey
teatrlarının inkişafı bir saniyə belə olsun dayanmamalıdır.
Brodvey şouları davam etməli, öz sahibkarlarına gəlir qazandırmalıdır. Yeni
quruluşlar, məşhur aktyorlar, rejissorlar və bəstəkarlar ən populyar müzikllar
– hamı bu çalışmalar üzərində işləyir.
Brodvey
deyir ki, baxın, siz mənim dekorasiyamı qura bilməzsiniz, siz mənim
kostyumlarımı geyinə bilməzsiniz. Brodvey tamaşaları kalleydeskopu xatırlardır.
Niyə kaleydeskopu? Çünki Brodvey tamaşaları rəngarəngdir, sanki "Min bir gecə”
nağıllarındasan, gözləyirsən ki, indi haradansa sehirli xalça gələcək və səni o
nağıllar aləminə aparacaq. Çünki...
Brodvey
nəhəng və dəbdəbəli dekorasiyalar, bahalı kostyumlar teatrıdır...
Brodvey
dəb yarışıdır...
Brodvey
dəbəbə teatrıdır...
Brodvey nağıl
teatrıdır...
Brodvey zibildən
konfet kimi tamaşa düzəldən teatrdır...
Brodvey
tamaşaçısını tanıyan teatrdır...
Razimə İsmayılova
Teatrşünas