Zorakılıqdan sonra nəsə etməli, yoxsa baş verməməsi üçün nəsə etməli? - Araşdırma
Uşaqların
valideynləri, dayələri tərəfindən "tərbiyə etmək” adı altında döyülməsi
hallarına tez-tez rast gəlirik. Dəfələrlə bu barədə yazılsa da, müzakirə olunsa
da, problemin həllinə nail ola bilmirik. UşaqlarınBeynəlxalqMüdafiəsi Günündə kampaniyalar
keçirsək də, sosial şəbəkələrdə statuslara mövzu olsa da, yenə də gözümüzün
önündə uşaqlar döyülür, zorakılığa məruz qalır, küncə qoyulmaqla "tərbiyə”
edilir.
Qanunvericilikdə
uşaqlara cismani cəza birmənalı şəkildə qadağan edilsə də, yenə də hüquqlarını
müdafiə edə bilməyən balacalara valideynləri, dayələri, müəllimələri tərəfindən
təzyiqlər olunur. "Kids Studio” özəl bağçasında uşaqların döyülmə hadisəsi ilə
bağlı yayılan videolar son günlər məsələni yenidən gündəmə gətirdi. Hadisə
sosial şəbəkə istifadəçiləri tərəfindən şiddətlə qınandı, lakin "Biz də döyülərək
böyüməmişikmi?”, "müəllimin uşağı döyməsində heç bir qəbahət yoxdur”, "Məsələni
şişirtməyin, bu, sadəcə tərbiyə metodudur” deyənlər də az deyildi.
Bəs
uşaqların hüquqlarını qorumaq, onların cəmiyyətin aqressiyasından müdafiə etmək
üçün nə etməliyik?
"Gözləməməliyik ki, uşağa kimsə cəza versin, sonra
cəzalandıraq”
Ombudsman Aparatının rəhbəri, hüquq üzrə fəlsəfə
doktoru Aydın Səfixanlı "Kaspi”yə açıqlamasında aparatın Milli Məclisə təklif
etdiyi "Uşaqların cismani cəzadan müdafiəsi haqqında” qanun layihəsindən
danışdı. Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, bu layihənin qəbulu uşaqların
hüquqlarının pozulması ilə bağlı bir çox problemləri aradan qaldıra bilər:
"Uşaq hüquqları haqqında ümumi normalar "Uşaq hüquqları haqqında” qanunda,
İnzibati Xətalar Məcəlləsində və digər normativ hüquqi aktlarda təsbit olunub.
Yəni, bunu törədən hər hansı bir şəxs qanun qarşısında məsuliyyət daşıyır. Amma
bizim təklif etdiyimiz layihə daha konkretdir və məsələləri daha detallı şəkildə
özündə əks etdirir. Bu layihə, cismani cəzadan müdafiə ilə bağlı məsələləri tənzimləyir.
Layihənin məqsədi uşaq hüquqlarının daha səmərəli müdafiəsi üçün onları
zorakılıqdan, kobudluqdan qorumaqdır. Cismani cəzalara məruz qalan uşaqların
hüquqlarının müdafiəsi, onlara sosial-psixoloji yardımın göstərilməsi, uşaqlara
qarşı törədilən cəzaların səbəbləri, buna şərait yaradan halların aradan
qaldırılması, ümumiyyətlə, cismani cəzalara məruz qalma riskinin aradan
qaldırılması məsələləri layihənin əsas prinsiplərindəndir”.
Aparat rəhbəri
deyir ki, BMT-nin Uşaq Hüquqları Komitəsinin Azərbaycan hökumətinə təqdim
etdiyi tövsiyələrdə məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında qanun
müsbət hal kimi qeyd edilir. Amma eyni zamanda ölkəmizdə bütün məkanlarda, bura
ev şəraiti də daxildir, cismani cəzanın bütün növlərindən istifadə edilməsini
birmənalı şəkildə qadağan edən qanununun qəbul edilməsini tövsiyə edirlər.
Çünki bizim qanunvericilik uşaqlara qarşı istənilən zorakılıq hallarını qadağan
etsə də, konkret hansısa məkanlar göstərilməyib. Qanunun qəbul olunması artıq
istər dövlət, istərsə də vətəndaş cəmiyyəti institutlarının bu sahədə birgə fəaliyyətinə
imkan yaradar ki, bu zaman səmərəli nəticə əldə edə bilərik. Biz gözləməməliyik
ki, uşağa kimsə cəza versin, sonra cəzalandıraq. Bizim məqsədimiz odur ki,
uşağa cismani cəza yaradan hallar aradan qaldırılsın, belə halların qarşısı
alınsın”.
"Uşaqların mənafeyi nəzərə alınmalıdır”
Beynəlxalq ekspert Munir Məmmədzadə də bizimlə
söhbətində Azərbaycan qanunvericiliyində uşaq
hüquqlarının hüquqi təminatlarının öz əksini tapdığını vurğuladı. Lakin, həmsöhbətimiz
deyir ki, uşaq hüquqları haqqında qanun "çərçivə qanun” olduğu üçün müəyyən
prinsipial məqamlar burada öz əksini tapmayıb: "Uşaqlara qarşı zorakılıqdan
danışanda, qanunvericilikdə xüsusi məqamların da öz əksini tapması yaxşı
olardı. Məsələn, Azərbaycanda uşaqlara qarşı cismani cəzanın qarşısının
alınması haqqında qanuna ehtiyac var. Bundan əlavə, Yuvenal Ədliyyə Haqqında
qanunu təbliğ edirik. İstənilən qanunvericilikdə inzibati, yaxud hüququ təminatları
nəzərdən keçirəndə, dövlət, uşaqların ən ümdə maraqlarını baş prinsip kimi qeyd
etməlidir. Əgər uşaqlarla böyüklər arasında hüquqların təminatı baxımından
ziddiyyət yaranarsa, uşaqları üstün mənafeyi nəzərə alınmalıdır”.
Müsahibimiz
deyir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə uşaqlara qarşı cismani cəzanın bütün növləri
qanunla qadağan olunub və bir çox ölkələrdə uşaqlarla bağlı xüsusi məqamların
öz əksini tapdığı qanunlar qəbul olunur: "Elə ölkələr var ki, uşaq hüquqları ilə
bağlı məcəllələr hazırlanır və bir topluda bütün əsas məqamlar öz əksini tapır.
Azərbaycanda da cismani cəzanın bütün növlərinin qadağan olunması ilə bağlı
qanunun qəbul olunmasına ehtiyac var”.
"Cəmiyyətin mövzuya yanaşmasında çox şey asılıdır”
Beynəlxalq
ekspertin sözlərinə görə, elmi əsaslarla sübut olunub ki, zorakılığa məruz
qalan, ümumiyyətlə, hər hansı bir qayğıdan məhrum edilən, zorakılıq mühitində
böyüyən uşaqların emosional inkişafında ciddi problemlər yaranır: "Zorakılığa məruz
qalan uşağın gələcəkdə öz həyat yoldaşına, övladlarına qarşı zorakılıq tətbiq
etmə şansı daha yüksəkdir. Hətta araşdırmalar təsdiq edir ki, zorakılığa məruz
qalan insanlar cinayətkarlığa meyillidir. Uşaqlıqda keçirdiyi sarsıntılar
onların gələcəkdə iqtisadi vəziyyətinə də təsir edir, əqli cəhətdən problemlərə
məruz qalmasına da gətirib çıxarır. Bir valideyn və tərbiyəçi olaraq, uşaqlarla
düzgün rəftar etməli, onların hüquqlarını qorumalıyıq”.
Həmsöhbətimizin
sözlərinə görə, problemin qarşısının alınması hərtərəfli və kompleks məsələdir:
"Burada nə qanunvericilik, nə də hüququn tətbiqi ilə müsbət nəticələr əldə etmək
olar. Cəmiyyətin mövzuya yanaşmasında çox şey asılıdır. Nə qədər qanun dəyişsək
də, valideynlərə, müəllimlərə qarşı cəzalar tətbiq etsək də, bu, böyük effekt
verməyəcək. Biz ictimaiyyət və bu sahəyə cavabdeh qurumlar olaraq ən başlıcası,
valideynlərə, bu sahədə çalışan mütəxəssislərə bilik və bacarıqlar
aşılamalıyıq. "Bu hallar baş verdikdə nə etməliyik” ətrafında düşünməkdənsə,
"bu halların baş verməməsi üçün nə etməliyik” sualını prioritet götürməliyik.
Azərbaycanda sosial xidmətlərin, sosial işçilərin, psixoloqların, ailələrlə işləyə
biləcək insanların sayı məhduddur. Bizdə
daha çox cəza növlərinə üstünlük verirlər, nəinki qabaqlayıcı tədbirlərə.
Bu sahədə çalışmaq istəyən mütəxəssisləri əvvəlcədən hazırlasaq, daha uğurlu nəticələr
əldə edə bilərik”.
Uşaqlarının hüquqlarının pozulması onların həyatına
necə təsir edir?
Uşaqlara
qarşı edilən təzyiqlərin onların gələcəkdə şəxsiyyət kimi yetişməsində təsiri
birmənalıdır. "Bu gün döyülən uşaq, sabahın döyən valideyndir” deyirlər. Hətta
araşdırmalar, qəddar cinayətkarların uşaq yaşlarında sevgisiz, işgəncələrlə
böyüdüyünü göstərir.
Psixoloq Murad İsayev deyir ki, valideynlərlə, uşaqlarla işlədikdə
zorakılıqla bağlı problemdə uşaqların həmin vəziyyətdən çıxarılması üçün kifayət
qədər uzun vaxt sərf edilir. Psixoloqun sözlərinə görə, kiçik görünən proses,
çox böyük fəsadlara gətirib çıxara bilər: "Bəzi insanlar, xüsusilə də yaşlı nəsil
əminliklə deyir ki, bizim vaxtımızda da bağçalarda, məktəblərdə uşaqlar müəllimləri,
valideynləri tərəfindən döyülüb. Elə bu
səbəbdən də onların oxumaqla bağlı problemləri olmayıb. Bu, çox yanlış
anlayışdır. Adicə, uşağın küncə qoyulması və "sakit dayan” deyilib, danışma
hüququndan məhrum olunması, küncdə hərəkətsiz olaraq, stabil vəziyyətdə qalması
onun gələcəkdə şəxsiyyət kimi formalaşmasında, öz fikrini deməsində problem
yaradır. Yəni özünü təqdim etmək, təsdiq etmək, sosial tərəfdən özünü sübut etmək
baxımından problemlər yarada bilir. Hətta uşağa əl qaldırmadan tənqid etsən belə,
bu, ilk növbədə uşaqlarda özünüqiymətləndirmə, motivasiya və həyatda mübarizə
aparma kimi məsələlərə birbaşa mənfi mənada təsir göstərir. Məsələn, bir uşağın
özgüvənini əlindən tənqidlə, şiddətlə alırıqsa, 16-17 yaşından sonra onlarda
psixoloji, nevroloji problemlərə həssaslıq görürük. Yəni nevroz, xroniki
yorğunluq kimi patologiyalara belə uşaqlarda çox rast gəlinir. Çünki onların
özünü qoruma mexanizmi zəif olur. Uşaq vaxtından o qədər ki, ona haqları
verilmir, o haqları artıq uşaq istəməyə belə cürət etmir”.
"Uşaq dağıtmalıdır, baxmalıdır, sökməlidir, çirklənməldir”
Psixoloq
deyir ki, 6-7 yaşına qədər uşaqların normal proqressiv tərəfdən inkişaf etməyinin
qarşısı alınmamalıdır: "Proqressiv inkişaf odur ki, uşaq dağıtmalıdır,
baxmalıdır, sökməlidir, çirkləndirməlidir, quma batmalıdır. Bu kimi məsələləri
uşaqların təbiətinə buraxmaq lazımdır. Onlar onu etməlidir, amma biz valideyn
olaraq imkan vermirik. Uşaqlar elə yaranıb ki, əgər onun hansısa psixoloji gərginliyi
varsa onu korreskiya etmək üçün yolları qeyri ixtiyari şəkildə edir. Məsələn,
uşaq gərgin olduqda, su, qumla oynayır, karandaşla rəngləyir. Bu, onun beyninin
boşalması və rahatlaşması üçün çox önəmlidir. Siz təsəvvür edin ki, biz onun da
qarşısını alırıq, problem də yaradırıq. Uşaqlarda bu psixoloji problemləri - şiddət,
gərginlik, cəza metodlarının fəsadlarını 18 yaşdan sonra şəxsiyyət özü daşıyır
və nəticədə cəmiyyət çox pis nəticələrlə qarşılaşır”.
Aygün ƏZİZ