Özbəkistanda Nəsiminin əsərlərindən ibarət əlyazmalar müəyyən edilib
Özbəkistandakı Heydər
Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin layihəsi ilə "Nəsimi ili” ilə
əlaqədar olaraq Özbəkistan
Milli Elmlər Akademiyasının Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanılan
əlyazmaların müəyyən edilməsi, onların kataloqunun hazırlanması, onların
surətlərinin qarşılıqlı əsaslarla Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd
Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu ilə mübadiləsi layihəsinin həyata keçirilməsi
nəzərdə tutulub.
Qeyd olunan
layihənin icrası məqsədi ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli
adına Əlyazmalar İnstitutunun mütəxəssisi, filologiya elmləri namizədi
Kərumulla Məmmədzadə cari il 20 aprel - 1 may tarixlərində Özbəkistanda olmuş elmi
ezamiyyətdə olmuşdur.
Ezamiyyət çərçivəsində
Özbəkistan Elmlər Akademiyası Əbu Reyhan Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunda
araşdırmalar aparan K.Məmmədzadə burada qorunan Azərbaycana aid çoxsaylı
əlyazma irsi haqqında məlumat toplaya bilmişdir.
Qeyd edək ki, Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının
Əbu Reyhan Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutu 1943-cü ildə Dövlət Xalq
Kitabxanasının (indi Əlişir Nəvai adına Dövlət Kitabxanasının) Şərq şöbəsi
əsasında yaradılmış, 1950-ci ilə qədər Şərq Əlyazmalarının Öyrənilməsi
İnstitutu adlandırılmışdır. İnstitut 1950-ci ildən isə Şərqşünaslıq İnstitutu
adlandırılır. İnstituta 2017-ci ildə Şərqin tanınmış mütəfəkkiri Əbu Reyhan
Biruninin adı verilmişdir.
İnstitutun əlyazma
fondunda təxminən 26000 cild əlyazma vardır. Onların əksəriyyətinin bir neçə
əsər ehtiva etdiyini nəzərə alsaq burada qorunan əsərlərin sayı daha da çoxdur.
İnstitutun litoqrafiya və bədii kitablarının fondu təxminən 40000 cilddir.
Bundan əlavə, institutun əlyazmalar kolleksiyasında təxminən 10 min tarixi
sənəd saxlanılır.
2000-ci ildə Əbu Reyhan
Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunun əlyazma fondu dünyanın ən zəngin əlyazma
xəzinələrindən biri kimi YUNESKO-nun Dünya Maddi-Mədəni İrsi Siyahısına daxil
edilmişdir. Əlyazmalar fondunda Azərbaycan klassiklərindən Nizami Gəncəvi və
Məhəmməd Füzulinin əsərlərinin sayı üstünlük təşkil etsə də burada Xaqani
Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai kimi klassiklərimizin də
əsərlərindən ibarət nadir əlyazma nüsxələri mühafizə edilir.
İnstitutun əlyazma
fondunda Azərbaycanın dahi şairi İmadəddin Nəsiminin də əsərlərindən ibarət
əlyazma nüsxələri qorunmaqdadır. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun
əməkdaşı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Kərimulla Məmmədzadə burada qorunan Nəsimi
irsini yaxından tədqiq etmişdir. Qeyd edək ki, burada şairin türkcə "Divan”ının
2 əlyazma nüsxəsi, şeirlərindən ibarət 1 məcmuə və 8 ədəd müxtəlif janrda
yazılmış şeiri mövcuddur.
Bunlar içərisində təbii
ki, ən qiymətlisi şairin türkcə olan "Divan”larıdır. Bunlardan birincisi 1794
şifrəsi ilə institutun əsas fondunda mühafizə edilən əlyazma nüsxəsidir. Nəsimi
şeirlərindən ibarət bu əlyazma nüsxəsi köçürülmə tarixi hicri 1259-cu il kimi
qeyd edilmişdir. Əlyazmanın katibi Mir Həbibullah Buxaridir və buda onu
göstərir ki, əlyazma Buxarada köçürülmüşdür. Əlyazma hər səhifədə 13 sətir
olmaqla incə nəstəliq xəttilə zərif Şərq kağızına yazılmışdır. Əlyazmanın
ölçüləri 13x25sm, həcmi isə 155 vərəqdir. Əlyazmanın əvvəlində Sədi, Şəms
Təbrizi və s. klassiklərə aid farsca münacat, rübai və qəzəllər yer alır.
Nəsimi şeirləri əlyazmanın 2a səhifəsindən başlayır. "Divan” ənənəvi olaraq nət
və münacatlarla başlayır. Şairin qəzəlləri isə əlyazmanın 4a səhifəsindən
başlayır və 113a səhifəsinə qədər davam edir. Burada Nəsimin ümumilikdə 184
qəzəli yer almaqdadır. Əlyazmanın 113a səhifəsində farsca verilmiş (təmam şod nüsxeyi-Nəsimi əleyh ər-rəhmət
sənə 1294) bir qeyddən sonra qırmızı mürəkkəblə farsca (rübaiyyati-Həzrəti-Seyyid Nəsimi qəddəsallah
sirrüləziz) bir qeyd vardır ki,
bundan sonra da Nəsimin rübailəri gəlir. Burada yer alan rübailər
dördlük şəklində deyil beytlər ardıcıllıqla verildiyi üçün ilk baxışda qəsidəyə
bənzəyir. Rübailərdən sonra da bir neçə
səhifədə Nəsiminin qəzəlləri gəlir və əlyazma 121a səhifəsində təmmət-əl-kitab
qeydi vardır ki, orada əlyazmanın hicri 1294-cü il bazar ertəsi günü
(ruzi-düşənbə) tamam olduğu yazılır. Bundan sonra əlyazmanın 122a səhifəsindən
başlayaraq fərqli bir xətlə farsca yazılmış rübailər başlayır və iki vərəqi
əhatə edir. Müşahidələr zamanı məlum oldu ki, bi iki vərəq əlyazmaya sonradan
əlavə edilmişdir belə ki, bu vərəqlərin kağızı və mətnin xətti əlyazmanın digər
vərəqlərindən fərqlidir. Əlyazmanın 125b səhifəsində isə "bəsmələ”dən sonra bir
qəsidə başlayır və 125b səhifəsində bitir. Əlyazmanın 126a-126b səhifələri boş
buraxılıb. 127b səhifəsindən isə "Qisseyi-Hüseyn” adlı qissə başlayır. Bu qissə
əlyazmanın 156b səhifəsinə qədər davam edir. Əlyazmanın sonu naqis olduğu üçün
qissənin tamamı əlyazmada yer almamışdır.
Əbu Reyhan Biruni adına
Şərqşünaslıq İnstitutunun əlyazma fondunda qorunan Nəsimiyə digər bir əlyazma
isə 9593 şifrəsi altında mühafizə edilən şairin türkcə "Divan”ın başqa bir
nüsxəsidir. Əlyazmanın köçürülmə tarixi hicri 1116-cı il (miladi 1704) kimi
qeyd edilmişdir. Katibi Mirbağı ibn Molla Qurbanquludur. Nəstəliq xəttilə
axərli Şərq kağızına köçürülmüşdür. Əlyazmanın ölçüləri 13x19 sm, həcmi 123
vərəqdir. Əlyazma yaşıl rəngli kağızla üzlənmiş medalyonlu karton cildlidir.
Əlyazmanın əvvəli naqisdir. Əlyazmanın 1a-4a səhifələrində Nəsimiyə aid 4
qəsidə var. Nəsimi qəzəlləri əlyazmanın 4a səhifəsindən başlayır. Əlyazmada
Nəsimiyə aid 4 qəsidə (1a-4a), 296 qəzəl (4a-116b), 70 rübai (116a-123b) var.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, bəzi mənbələrdə bu divan Nəsiminin farsca "Divan”ı
olaraq qeyd edilmişdir. Amma tədqiqat zamanı bir daha aydın oldu ki, əlyazmada
bəzi farsca şeir parçaları olsa da bu əlyazma Nəsiminin türkcə şeirlərindən
ibarət
"Divand”ır.
Əbu Reyhan Biruni adına
Şərqşünaslıq İnstitutunda qorunan Nəsimi irsinə aid başqa bir əlyazma isə 5661
şifrli "Məcmuəi-Nəsimi” adlı əlyazma nüsxəsidir. Əlyazma nəstəliq xəttilə hər
səhifəd 15 sətr olmaqla Şərq kağızına köçürülmüşdür. Əlyazmanın ölçüsü 25x26
sm, həcmi isə 104 vərəqdir. Əlyazmada Nəsimiyə aid "Vəfatnameyi-Fatimə”, "Mehmannamə”,
"İmam Hüseyn”, "Mənsur Həllac” adlı qissələr yer alır.
Nəsiminin türkcə
"Divan”ının iki əlyazma nüsxəsi ilə yanaşı bir neçə şeiri də burada mühafizə
olunan cünglərdə yer almaqdadır. Bunlardan birincisi 3326 şifrəli cüngdür ki,
burada Sədi, Hafiz, Cami, İsmət kimi klassiklərin şeirləri ilə yanaşı cüngün
49b səhifəsində Nəsiminin 9 beytlik farsca bir qəzəli də yer almaqdadır. 8196/7
şifrli başqa bir cüngün 4a-4b səhifələrində şairin başqa bir farsca qəzəli
verilmişdir.
Əbu Reyhan Biruni adına
Şərqşünaslıq İnstitutunda Nəsimi əsərlərinin bir neçə litoqrafiya nüsxəsi də
qorunur. Bunlardan birincisi 1936 şifrli daşbasma çap nüsxəsidir. Nəşr
Nəsiminin "Mənsur Həllac” qissəsinin fars dilindən özbəkcəyə tərcüməsidir.
Əsərin tərcüməçisi və nəzmə çəkəni A.Q. Məhəmməd, naşiri
isə Şəmsəddin Hüseynoğludur. Kitab 1889-cu ildə Kazanda nəşr edilib. Həcmi 16
səhifədir.
Nəsimi əsərlərinin başqa
bir litoqrafiya nüsxəsi isə 12547 şifrli çap nüsxəsidir. Bu Nəsiminin türkcə
"Divan”ının 1844-cü il İstanbul nəşridir. Kitabın naşiri Məhəmməd Səiddir.
Kitabın həcmi, 133 səhifədir.
Araşdırmalar bir daha göstərmişdir
ki, Özbəkistanda qorunan Nəsimi əlyazmaların geniş tədqiqata ehtiyacı vardır.
Özbəkistandakı Azərbaycan
Mədəniyyət Mərkəzindən verilən məlumata görə Nəsimi irsinə dair əlyazmaların
tədqiqatına dair layihə davam etdirilir. Hazırda Azərbaycan
Mədəniyyət Mərkəzi İmadəddin Nəsimi irsinə həsr edilmiş "Məndə sığar iki cahan”
adlı şeir müsabiqəsi elan etmişdir. Müsabiqə əsasında Azərbaycan və Özbəkistan
şairləri Nəsimi yaradıcılığına, habelə şairin dəst-xəttinə uyğun yazılan şeirlər
toplanır və yekunda hər iki ölkədən müsabiqəyə təqdim olunan şeirlərin kitab halında Daşkənddə çap edilməsi nəzərdə
tutulub.