Zamanın yaşanmadığı məkan...
Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının Mustafa
Mərdanov səhnəsində absurd dramaturgiyanın banisi sayılan Ejen İoneskonun
məşhur "Stullar” əsərinin eyniadlı tamaşasının
seyrindəyik. Təqdimat:
Tamaşanın bədii rəhbəri – Xalq Artisti Azər Paşa ZƏFƏR oğlu
Quruluşçu rejissoru - İlkin Mehdiyev
Qarı - Həmidə Ömərova (Xalq artisti)
Qoca - Rafiq Əzimov (Xalq artisti)
Natiq - Hacı İsmayılov (Xalq artisti)
Ejen İonesko
deyir ki, "Mən həyatım boyu ənənəvi olandan qaçdım”. Hamı kimi olmaqdan, hər
kəs kimi yaşamaqdan, sonucda kütləvilikdən... etalondan... O üzdən də İonesko
absurdun atasıdır. Absurd özü nədir? Məntiqsizlik, qeyri-normal olan, sağlam
insan düşüncəsinə əks olan... Ol səbəbdən də absurd haqqında məntiqli nə
danışmaq olur, nə də yazmaq...
Biz indi tamaşada
nəyə baxırıq? Gəmidə iki ahıl yaşlı insan yaşayır. Təklikdə, kimsəsizlikdə,
sanki hətta gəmidə deyil, suyun dibində... Həyatda məkanlarını, yerlərini
tapmayan Qoca və Qarı. Qarşımızda iki
uğursuz insanın həyat tərzi, yaşam tarixçəsi canlanır. Yazıçı qələmində bu
pyesin qəhrəmanları bu iki qoca deyil, məhz stullardır. Boş stulların əsasında
duran mütlət boşluqdur. Mütləq boşluq da mövcud olan iki insanın təkliyi,
əlacsızlığıdır.
Boşluq varsa,
mövcudluq ola bilməz. Xəyalların qəhrəmanı olan bu iki qoca da reallıqda
yaşamır, uğursuz həyatlarına rəng qatmaq istəyində çırpınırlar. Tamaşa
müddətində səhnədə saysız-hesabsız stullar dayanır. Heç kəsin əyləşmədiyi
stullar bir predmet deyil, tamaşanın qəhrəmanına çevrilir. Məhz tamaşanı canlı
edən də bu stullardır. Tənhalıqlarını unutmaq üçün bu iki qoca bir oyun
fikirləşirlər və hər gün evlərinə xəyali qonaqlar dəvət edirlər. Qonaqlarla
dialoq qurur, onların mənsub olduğu həyatı xəyalən yaşamağa can atırlar.
Qoca kişi (xalq
artisti Rafiq Əzimov) bəyan etmək istəyir ki, onun yaşadıqları uğursuzluq
deyil, bir anlaşılmazlıqdır, bəxti sadəcə gətirməməkdir. Və bu gün o sözünü
deyəcək, bununla da hər şey anlaşacaq, yəni o bu günə qədər deyə bilmədiyini bu
gün deyib, bizləri-gələcəyi xilas etmək istəyindədir. Qoca insanın bütün gücünü
vahid bədənində cəmləməyə çalışıb, səhnədə çıxış edən aktyor oyununda görünən
bu ki, o, İoneskonun qəhrəmanını deyil, sadəcə "qızıl balıq gözləyən balıqçı”, marşalı
ifa edir. O, stullara sadəcə predmet,
rekvizit kimi yanaşır, məlum həqiqətin məhz bu stullardan ibarət olduğunu danır.
Qoca qadın (xalq artisti Həmidə Ömərova) isə daha maraqlı oyun sərgiləyir ki,
burada o, daha canlıdır, hiss və emosiyalarının hədəfi aydındır. Tamaşa
müddətində qoca qadın və stullar dialoqu daha yaxşı işlənib, təqdim olunur.
Həmidə xanımın (Semiramida) oyun taktı digər həmkarlarından daha surətli idi.
Ol səbəbdən də sanki onun oyunu vahid ansambl kimi anlaşılırdı.
Onların bu
səssizlikdən və süstlükdən xilas olmaq üçün bir yolları var. Oyunu başlatmaq...
Oyun qonaqların xəyali gəlişi və Kralın təşrifi ilə davam edir. Bu oyun
uşaqların oyunundan heç nə ilə fərqlənmir.
Evcik deyilən uşaq dövrümüzün ən yaddaqalan oyunu kimi... Sadəcə
hədəflər fərqlidir. Uşaqlar xəyallarında qurub gələcəyə aparmaq istədikləri
həyatı, qocalar isə keçmişdə xəyal edib qura bilmədikləri həyatı təsvir
edirlər.
Natiqin (xalq artisti
Hacı İsmayılov) səhnəyə gəlişi finala doğru sonu ifadə etsə də, ancaq tamaşanın
kulminasiya nöqtəsi idi. Bu qədər gözlənilən natiq danışmır, laldır. Onun da
deməyə sözü yoxdur. Maraqlıdır, natiq nə deməli idi ki? Və ya kimə deməli idi?
Tamaşanın natiqi son gəlişdir, o həm lal natiqdir, həm də əzrayıldır.
Ölümdür... Daha onun da, "Natiq”ində deməyə sözü yoxdursa, ölməkdən başqa çıxış
qapısı yoxdur.
Rejissor seyrici üçün
açıq suallar yaradıb, daha doğrusu buna nail olub. Rejissorun səhnə oyununda bu
iki qoca boş stullara çevrilib. Lal insanlar, görünməz insanlar, təcrid olunmuş
məkanlar... Dünyada nə qədər belə insanlar, nə qədər məkanı bilinməyən belə
yerlər var. Qocalar isə son nöqtəyə
çatsalar da, ümidlərini itirmirlər. Bir gün olsa da yaxşı həyat təsəvvvür etmək
istəyində bulunan qocalar sonda Natiqdən də əllərini üzürlər.
Tamaşanın stullardan
ibarət olan canlı ansambla gəlincə, onlar mövcud olmayan qonaqları xəyali qəbul
etməkdən çəkinmədilər. Üzərində heç kəsin oturmadığı stullar lazımsız
olduqlarını, daha böyük anlamda içində İnsanın olmadığı hər nə varsa, əşyavilikdən,
predmetlilikdən başqa bir şey deyildir fikrini aydın şəkildə çatdıra bildilər.
Bizlərə qalan hisslər isə qocalara - onlarla buna bənzər həyatın şahidi
olduğumuz ahıl yaşlı insanlara acımağımız, heyfslənməyimiz və nəhayətində bu da
bir sonucda məhv olan həyatın hekayəsi-oyunu və tamaşasıdır...
Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının anlamca böyük, məkan
etibarilə kiçik olan Mustafa Mərdanov zalında baş tutan bu tamaşa çox dəyərli
bir xatirədir. Səhnə ə görün biz kimləri görürük. Rafiq Əzimov, Həmidə Ömərova,
Hacı İsmayılov... Sənətkarın hər yaşında, yaradıcılığının istənilən dövründə
ruhən yaşaması vacibdir. Onları yaşadan isə səhnədir. Kiçik və ya böyük
olmasından asılı olmayaraq...
Qeyd: Tamaşanın
prodüsseri – Xalq Artisti Rafiq Əliyev, səhnə müdiri Zaur Abasov, səs rejissoru
Nazim Kərimli, işıq üzrə rəssam Əlivahinbaba Məmmədhəsənov, rəqs quruluşu
Raulya Türkkan Aylindir.
Aygün Süleymanova
teatrşünas