Yeni ədəbi trendlər - Lazımlı, yoxsa lazımsız?
XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəlində sürətlə
inkişaf edən müasir texnologiyaların və innovasiyaların, xüsusilə
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının cəmiyyətdə və bütövlükdə dünyada
yaratdığı dəyişiklikləri, onların müsbət və mənfi cəhətləri daim müzakirə olunur. Yeni texnologiyalar
həmçinin incəsənət və ədəbiyyatda da öz dəyişikliyini yaradır: yeni ədəbi
baxışlar, formalar və s. yaranır. Yeni trendlərin yaranması ədəbi aləmdə birmənalı
qarşılanmır."Müzakirə”mizdə ədəbiyyat adamlarının mövzu ilə
bağlı maraqlı fikirləri ilə qarşılaşdıq.
Ədəbiyyatın üzü hansı
istiqamətə yönələcəksə...
Yazıçı-dramaturq Elçin
Hüseynbəylinin fikrincə, ədəbi trendlər bizdə də yaranır: «Kimsə
özünü bəstəkar elan edib kompüter vasitəsilə mahnılar səsləndirir, kimsə
başqalarının şeirlərinə mahnılar yazır və ya öz şeirlərini mahnı formasında
səsləndirir. Ancaq bu, hələ ki, peşəkar səviyyədə deyil. Bizdə şou-biznes
peşəkar səviyyədə olmadığı kimi, bu sahə də peşəkarlıqdan uzaqdır. Ümumiyyətlə,
dünyada ədəbiyyata münasibət də fərqlidir. Bestsellerlərin əksəriyyətinin
klassik anlamda ədəbiyyata aidiyyəti yoxdur. Ədəbi trendlərin kütləvi
olmasından hələ danışmaq olmaz. Bu, dünyada baş verən proseslərə bağlı bir
tendensiyadır. Ədəbiyyatın üzü hansı istiqamətə yönələcəksə, proseslər də o cür
cərəyan edəcək”.
Ədəbiyyat əbədidir, trend
ötəri
"Ədəbiyyat sözü ilə trend sözünün yanaşı gətirilməsini qəbul etmirəm”
deyən yazar Tural Cəfərovun fikrincə, ədəbiyyat
əbədidir, trend ötəri: "Təbii ki, zamanın ruhu ədəbiyyatda ifadə edilir və
hətta ən yaxşı ədəbiyyatda ifadə edilir. Lakin söhbət zamandan gedir, anlardan
yox. Forma axtarışları həmişə olub. Di gəl ki, gərək bu forma axtarışları da
formal olmasın, mətnin mahiyyətindən, zamanın ruhundan doğulsun. Biz daha çox
bu məsələlərə formal yanaşırıq. Biz öz ədəbi ənənələrimizi yaxşı qavraya və
inkişaf etdirə bilmirik. Daha çox bunun üzərində durmaq lazımdır”.
Gələcəkdə süni intellekt
hər şeyi bacaracaqsa...
Hazırkı dövrdə texnologiyaların sürətlə yeniləndiyini və inkişaf
etdiyini deyən yazıçı-publisist Mirmehdi Ağaoğlu bu yeniliklərin ədəbiyyatda və
incəsənətdə öz əksini tapmasına təbii baxır: «Bu proses indi baş verməyib. Mən
bunu ikinci yenilik adlandırardım. Çünki birinci dəfə sənaye inqilabından sonra
– 19-cu əsrin sonları, 20-ci əsrin əvvəllərində baş verən yeniliklər,
inqilablar incəsənətə də öz təsirini göstərdi. Məsələn, rəssamlıqda,
incəsənətdə də bu yeniliklər hiss olundu. Onlar keçmişin bütün qalıqlarından
imtina edib, yalnız sənayeni önə çəkirdilər. İlham mənbəyi kimi maşınları,
zavod və fabrikləri görürdülər. Onlar daha, gül və çiçəkdən ilhamlanıb şeir
yazmırdılar. Eləcə rəssamlıqda da ənənəvi mexanizmlərdən uzaqlaşıb yeni obrazlar
kəşf etməyə çalışırdılar. Bu, həmçinin musiqi sahəsində də belə idi.
Cərəyanların ədəbiyyata, incəsənətə təsiri olurdu. Təbii ki, burada ifrata
varmalar da var idi. Onlar get-gedə çıxdaş olandan sonra bir növ oturuşma baş
verdi”. Yazıçının sözlərinə görə, 20-ci əsrin sonunda internetin kəşfi,
həyatımızda baş verən texnoloji yeniliklər incəsənətə, o cümlədən ədəbiyyata öz
təsirini göstərib: "Süni intellektin hazırladığı ssenarinin əsasında romanlar
yazılır, film çəkilir. Süni intellektin yazdığı şeirlər var. Hətta, belə bir
sual yaranır: əgər gələcəkdə süni intellekt roman yazacaq və ya hər şeyi
bacaracaqsa, onda yaradıcı adamlar nəyə lazımdır?” M.Ağaoğlunun fikrincə, sosial
şəbəkələrin yaratdığı yenilikləri də ədəbiyyata gətirmək lazımdır. Belə ki, Rusiya
və başqa ölkələrdə yaradıcı qruplar bu eksperimentləri edirlər: "Gec-tez
nanotexnologiyalar, trendlər ədəbiyyatımıza və incəsənətimizə sirayət edəcək.
Bir var, 20-ci əsrin əvvəlində dadaistlər kimi, prosesi süni surətdə gətirib
çıxarmaq - yəni zəmanəni, dövrü qabaqlamaq, bir də var öz axarına buraxmaq...
Mənə elə gəlir ki, zamanın axarını gözləmək lazım deyil. Bir halda ki, bu
trendlər bizim həyatımıza daxil olub və həyatımızın bir parçasına çevrilibsə,
bunu ədəbiyyatda da istifadə edə bilərik”. Yazıçı sosial şəbəkələrin və digər platformaların gətirdiyi yeniliklərin
həyatımıza daxil olduğunu qeyd edir: "Məsələn, şairlər maraqlıdırlar ki, artıq
audiosəs yazıları daha geniş şəkildə yayılır. Düzdür, bu, əvvəllər də var idi,
ancaq indi şairlər daha çox maraqlıdırlar ki, öz şeirlərini kitab şəklində çap
etməkdənsə, kimsə səsləndirsin və "Yyoutube”da dinlənilsin. Çünki insanların
buna marağı olduğu artıq müşahidə olunur. Yəqin bu, vaxt darlığı ilə bağlıdır
və ya yeni texnologiyalar kitab oxumaq istəməyən adamların əlinə bir fürsət
kimi düşüb ki, onlar kitab oxumasın, sadəcə dinləsinlər. Bir halda ki, biz
bütün günümüzü sosial şəbəkələrdə keçiririk, o zaman şeirləri də "Youtube”dan dinləyək, mətinləri "Facebook”dan oxuyaq. Mən
bu yeniliklərdən yararlanmağın tərəfdarıyam».
Elmi-intellektual zərurət
olmadığı üçün...
"Sənət ideyalar dünyasıdır” deyən yazar Aqşin Yenisey praktikaya gəlincə, bildirir ki, biz onun iki
versiyası ilə qarşılaşırıq: "Bir var, ideyalar yaradan, onları praktikada
tətbiq edən istehsalçı cəmiyyətlərdə yaranan öncül sənət, bir də var yaranmış
ideyaları, həyata keçirilmiş praktikaları mənimsəyib özününküləşdirməyə can
atan istehlakçı, psevdosənət. Biz, yəni müsəlman dünyası uzun illərdir ki,
ikinciləri təmsil edirik. Azərbaycan ədəbiyyatına gəlincə, bizim ədəbiyyatın
mifoloji qatı olmadığı üçün, elmi-intellektual qatı da yaranmadı. Bilirsiniz
ki, bu qatlar dünya ədəbiyyatında bir-birilərini inkar zərurətindən yaranmışdı.
Modernizmi görmədən, bilmədən birdən-birə özünə postmodernist deyən yazarlarımız
peyda oldu. Qərbin postmodernizmi, modernizmin fəlakətlərini görəndən sonra
cəmiyyətin, modernizmdən əvvəlki ruhani sakitliyə qayıtmaq arzusunun ifadəsi
idi. Yəni postmodernizm yazıçıların yox, cəmiyyətin istəyi idi”. Yazar hesab
edir ki, bizim cəmiyyətdə elmi-intellektual, postmodernist axına heç indi də
zərurət yoxdur. Belə ki, elmi-intellektual zərurət olmadığı üçün, nanotexnoloji
ədəbiyyatın yaranması da mümkün deyil: "Ya da, o vaxt yaranacaq ki, o zaman
oxucusu olmayacaq, dünya Marsa-zada köçüb gedəcək. Biz hələ dünya ədəbiyyatında
unudulmuş sənaye dövrünü indi-indi ədəbiyyata gətirməyə cəhd göstəririk. Amma
dilimizdə sənaye dövrünü anlatmaq üçün söz qıtlığı olduğundan, yazıçılarımız
əliyalındırlar, məişət hadisələrini yazmağa məcburdurlar. Mifologiyanı öyrənən
alimlərin belə bir fikri var ki, mifi sözlə anlamaq və anlatmaq mümkün deyil,
çünki əlimizdə mifi izah edən kəlmələr yoxdur. Bizim dilimizdə də sənaye
dövrünü əhatə edən sözlər olmadığı üçün məcburuq ki, həmin dövrü görməzdən
gələk. Ancaq bugünkü nanodünyanı anlamaq və anlatmaq üçün sözlər varmı? Bir
yazıçı öz kompüterinin hissələrini nanoleksikonda yazmağa qalxsa, bu, cəmiyyətimizin əkinçilik dövründə ilişib
qalmış ədəbi zövqü üçün nə qədər maraqlı olacaq? Nanoədəbiyyat nanotexnoloji
şüuru mənimsəmiş cəmiyyət üçün maraqlı ola bilər. Ərəblərin sifarişi ilə onlara
Sofiya adlı nanoqadın yaradan firma orta əsrlərdə qalmış ərəb düşüncəsini
nəzərə alaraq, ona saç qoymayıb, çünki ərəb düşüncəsinə görə, qadın saçı
naməhrəmdir, nano olmur, nə olur-olsun. Belə bir cəmiyyətdə musiqi proqramları
yüklənmiş robotun simfoniya yazması nə dərəcədə aktual ola bilər? Halbuki keçən
il Amper adlı süni zəka özünün "I AM IA” yəni "Mən süni zəkayam” adlı musiqi
albomunu buraxdı. Lap tutaq ki, bizdə də belə bir nanomüğənni yarandı, kim ona
sponsorluq etmək istəyəcək? Bir müğənni ki, hər yeri plastikdir, batareya ilə
oxuyur. Nanoədəbiyyat istəyi də, məsələn, modernizm, postmodernizm istəyi kimi
cəmiyyətdən gəlməlidir. Qondarmaqla olmur. Hətta biz bu gün nanotexnologiyanın
köməkliyi ilə roman yazmağa qalxsaq, yenə kənddən-kəsəkdən yazacağıq. Çünki
yeni dünyanı ifadə edən kəlmələr dilimizdə yoxdur. Yaratmağa isə cəsarətimiz
çatmır. Çünki biz əminik ki, dilimizə yeni sözlər gəlsə, keçmişimizin bir
qəpiklik dəyəri qalmayacaq və unudulacaq. Bu qorxu bizi dönə-dönə Füzuliyə,
Nəsimiyə, Məmmədquluzadəyə qaytarır. Biz daima gələcəyə baxan loqosun
əleyhinəyik, bizə ölümsüzlük illüziyası bəxş edən keçmiş miflər lazımdı, bəlkə
də, keçmiş bütlər”.
Təranə Məhərrəmova