YENİ DÜNYANIN YENİ OLMAYAN QƏHRƏMANLARI
Arkaspi.az
"Müzakirə” adlı layihəyə start verir. Layihə müddətində
ədəbiyyatşünasların yeni çıxan əsərlər barədə məqalələri dərc olunacaq.
Layihənin məqsədi yeni nəşr edilən kitabları oxucuların diqqətinə çatdırmaqdır.
Müzakirə olunacaq kitab yazıçı Əlabbasın "Şəbi-hicran” hekayə və povest
kitabıdır. Ədəbiyyatşünaslar kitabdakı 4 hekayə–"Gəlin”, "Qul,
"Ovçu”, "Arvanada dəfn” hekayələrini təhlil edirlər.
Bu gün nəsrin
ifadə vasitələrinə çox yeniliklər daxil olub. Hətta prozaya adlayan gənc
yazarın qələmində belə bu yeniliklərə, forma mürəkkəbliklərinə meyl – şüur
axını, fantasmaqoriyaya, retrospektiv sıçrayışlara aludəçilik qaçılmazdır və
çağdaşlığın göstəricisi kimi zəruri elementə çevrilməyə başlayıb. Belə bir
durumda Əlabbasın realist qələmlə mətnlər meydana qoyması təkcə yazıçının öz
üslubuna, yazı və ifadə manerasına sadiqliyi deyil, həm də həyat gerçəklərinin
onun nəzərlərində hələ də əhəmiyyətini saxlaması ilə ölçülməlidir.
Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Əlabbasın əvvəlki və yeni
əsərləri arasında bədii həqiqətin inandırıcılığı baxımından kəskin fərq
duyulmur. Onun "Şəbi-hicran” kitabına toplanmış ilk dörd hekayəsini birləşdirən
və ayıran çox ortaq məqamlar var. Amma əsas məsələ budur ki, Əlabbas nəsrinin
fokuslandığı müstəvi dəyişməyib, o, daha çox milli əyalət həyatına maraqlıdır,
milli süjetə sədaqəti ilə seçilir, xalq dilinin qatları üzərində köklənir. Həyatın
küncə sıxışdırdığı insanlarından yazır, onların ağrılarını, bu ağrıları yaradan
səbəbləri təsvir predmetinə çevirir. Bu əsərlərdəki qəhrəmanlar ayrıldığı kənd
üçün daim xiffət keçirən, şəhər həyatına heç cür alışa bilməyən, yaxud aldığı zərbələrin
acısını, mənəvi sarsıntısını varlığında daşıyan insanlardır. Və bir də sosial
problemlər səbəbindən cəmiyyətdə özünə yer tapa bilməyən, fəqət "məğlubiyyətlə
öz içində barışan” qəhrəmanlar... Əlabbas nəsrində qəhrəmanların taleyini daha
çox mühitdəki mənəvi tənəzzülün özü şərtləndirir. Harda tənəzzül varsa, orda
kama yetmək, yararlı insana çevrilmək işi müşkülə dönür.
Sosial, mənəvi-əxlaqi axtarışlar Əlabbasın
yetişdiyi ədəbi nəsil üçün tipoloji amil olsa da, bu amilin sosioloji, mənəvi-əxlaqi
süxurlarını daim dərinləşdirmək, onu epik, lirik psixologizm planında inkişaf
etdirmək artıq çağın problematikasına dayanıqlıdır və Əlabbasın yaradıcılığında
bu xəttin aparıcılığı da daha çox daim diri qalan problemlərə vurğunun nümunəsi
kimi diqqətçəkicidir. Bu problemlərin hansı bədii səciyyədə təcəssümü isə artıq
sənətkarlıqla bağlı məsələdir və müzakirəyə çıxarılan dörd hekayə çatışan və
çatışmayan cəhətləri ilə diskurs predmetinə çevrilməyə əsas verir.
Öncə hekayələrin ideya-məzmun və probematika
rakursundan təhlilinə varaq. "Gəlin”, "Qul”, "Arvanada dəfn” və "Ovçu” hekayələrinin
hər biri müxtəlif zaman və məkan hüdudlarını çevrələsələr də hədəfdəki təsvir
predmeti dəyişməzdir: insan həyatı, insan taleyi. Bir qədər də aydın ifadə etməli
olsaq, undergraundun – həyatın dibində olan insanların faciəli yaşamı. Bu yerdə
qeyd edək ki, Əlabbasın bütün qəhrəmanları kökündən, mahiyyətindən uzaqlaşan, pəncərəsindən
işıq belə düşməyən, mənəvi aləmlə aralarında uçurum yaranmış insanlardır.
Onları naqis əməllərə qurşanmağa vadar edən sosial mühitdir. Bu mühitin
naqisliyi, insanı dörd bir tərəfdən məngənəyə salan çətinliyi, heç bir işıq ucu
olmayan sıxıntısını müəllif elə qara boyalarla təsvir edir ki, bu mühitdə ləkələnməmək,
yolunu azmamaq böyük hünər sayılmalıdır.
Hekayələrdə
baş verən hadisələr cəmiyyət hadisələrinin bir parçasıdır. Maddi ehtiyac
insanları küncə sıxışdırır, pul yeganə hakim qüvvəyə çevrilir. Onun rolu taleləri
müəyyən etmək gücündədir: ləyaqət, heysiyyət, vüqar, kişilik sıradan
çıxmaqdadır. İnsanlar sıxıntı müqabilində, ehtiyaca qul olmaqla iradəsini, şəxsiyyətini,
mənliyini itirirlər.
"Gəlin”
və "Qul” hekayələrinin fabulası ehtiyacın, pulun insan həyatında oynadığı
roldan nəşət edir. Hər iki hekayədə maddiyyatın fərdin taleyində açdığı
şırımlar önə çəkilir. Elə məqam gəlir ki, insan "olum, ya ölüm” dilemması qarşısında
qalır. İstəmədən belə uçuruma yuvarlanmağı tərcih edir. Yazıçı pulla imtahana
çəkir qəhrəmanları. "Gəlin” hekayəsində Gəlinin, "Qul”da Tahirin
tərəddüdlərinin arxasında xəstə uşaqları dayanır: "Təmiz ad! Amma uşaqlarsız! Hansı daha əziz idi?” Bu üzdən geriyə
addım ata bilmir qəhrəmanlar. Gəlinin əri həbsdədir, Tahirin arvadı dünyasını
dəyişib. Hələ üstəlik qoca, xəstə qayınata da var evdə. "Gəlin” hekayəsində
kompozisiyanın önünə çəkilən qayınata obrazı ilə Əlabbas kişilik-namus
məsələsinin dərin, psixoloji-dramatik məqamları üzərində düşündürür. Yəni,
bəzən həyatda belə də olur... Yeganə oğlunun naqis xarakteri, yarıtmaz həyat
tərzi müqabilində zindana salınması, qocanın xəstəliyə tutulması, üstəlik
geridə qalan iki nəvəsinin vərəm xəstəliyinə mübtəla olması və bütün bu
problemlərin evdəki bir adamın – gəlinin çiyinləri üzərinə yüklənməsi hekayədə
real boyalarla canlandırılır. Reallıq göz önündədir, qarşıda iki yol var, seçim
də məlumdur, ona tablamaq acısı da. Hekayədə gəlin və qayınatanın hiss-həyəcanlarının
təsvirində əxlaqi-psixoloji amillərin önə çəkilməsi labüdləşir.
Yazıçı yalnız gəlinin deyil, mərd, alnıaçıq yaşayan
bu köhnə kişinin – Fəzlin ruhsal-mənəvi ağrılarını, onunla bağlı təsvirlər və tərəddüdləri
hekayə boyu davam etdirir. "Köhnə kişi”lərin ölən dünyası... Ümumiyyətlə,
Əlabbasın bütün nəsrindən keçən "Köhnə kişi” xətti ilə burda da qarşılaşırıq. Bəlkə
də ilk povestinin şüuraltında yer alan niskilidi, hər dəfəsində mətndə
ayrı-ayrı situasiyalarda təzahür edir. Müəllif nədən yazır yazsın "Köhnə kişilərin
ölən dünyasın”dan çıxış edir. Təbiidir, bir əsərdə yazıçı obyektivinin fokusu əxlaqi-mənəvi
məsələlərə tuşlanırsa, milli kök, qaynaqlara qayıdış, o məqama istinad mütləqdir.
İnsanın ömrü boyu sadiq qaldığı idealların ironiyasını yaşamaqdan əzablı nəsə
ola bilməz.
"Gəlin” hekayəsi daha çox qayınatanın
nəzərlərindən verilmiş mətndir. Müəllif sürüşən dəyərlərdən yazmır, yox, o
dəyər qocanın ailəsində hələ də qorunur. Hər halda kişinin, gəlininin
tərəddüdlərindən aydın olur ki, insan heç də həmişə "öz keçmişindən gülə-gülə
ayrılmır”, onun mənəvi-əxlaqi dünyasının yıxılması, təbəddülata varması hansı
əzablar bahasına başa gəlir.
Bu
əzabı yazıçının digər "Qul” və "Ovçu” hekayələrində də görmək olur. "Ovçu”
əsərində hekayənin mündəricəsi cinayətdən başlanan mənəvi-psixoloji
çabalamalarda davam tapır. Əlabbas həyatın tərksilah etdiyi qəhrəmanlarını
günahın bir addımlığına gətirib, yaxud həmin girdaba yuvarlayıb reallıq, yaşam
və "mən” müstəvisində yozumlar arayır.
"Qul” hekayəsində ziyalının cəmiyyətdə özünə
yer tapa bilməməsi kimi aktual məqamı nəsrin hədəfinə gətirib Əlabbas. Ali
savadına rəğmən layiq olduğu yerdə olmayan, düz danışdığına görə işində
çıxarılan, namusu ilə təhdid olunan hekayə qəhrəmanı qul bazarındakı adamların
sıralarına qoşulmaq məcburiyyətində qalır. Və mərəkə onda başlayır ki, qəhrəman
günlərin birində gəncliyində sevdiyi qadının ərinin seçdiyi qul qismində onun
evinə aparılır. Onu da qeyd edim ki, Əlabbasın əsərlərində qadın, namus
məqamları hər zaman diridir. Elə təhlil etdiyimiz dörd hekayənin üçündə bu
məqama həssaslığı görməmək olmur. Hər birində də subardinasiyası pozulmuş
cəmiyyət dəyərlərinin inikası kimi: "Dünyayla
bir ad-sanı olan kişinin arvadı oğurlanıb, dağ boyda adam günün günorta çağı
yağlı əppək olub göyə çəkilib, amma gör nəyin məşvərətini aparırlar? Sərvətin,
var-dövlətin, cah-calalın! Bir adam da ağzını açıb demir ki, hər şey o tərəfə,
bu minvalla biz hara gedirik, a millət, bu, namus məsələsidir axı... Kişilik də
belə şeyləmi ölçülər?”
Əlabbas
daha çox ideya-tərbiyəvi əhəmiyyəti olan məsələləri təhlil predmetinə çevirir.
Sosial-psixoloji nəsrin özəlliyindən irəli gələn əsas məqamı – cəmiyyətin insan
üzərində dominantlığını irəli çəkməklə gərginliyi artırır. Yazıçının bədii
müşahidələri burada cəmiyyətdən daha çox qəhrəmanların düşüncəaltlarına açılır.
Ümumiyyətlə, Əlabbasın hekayələrində "daxili səs” əsas obraz kimi iştirak edir.
Qəhrəmanlar daha çox öz vicdanlarının mühakiməsinə buraxılır, daim öz daxili
"səs”ləri ilə çarpışmada təsvir olunurlar.
Və
nəhayət "Arvanada dəfn”... Qeyd edim ki, təhlil predmetinə çəkilən dörd hekayə
arasında "Arvanada dəfn” mənə bədii boyaların dolğunluğu, estetik cazibədarlıq
baxımındana daha tutarlı təsir bağışladı. Müəllif kiçik mətn daxilinə böyük bir
gerçəkliyi yerləşdirməyə, onun bütün qatları, fəsadları ilə təcəssüm etdirməyə
nail olub. Cəsarətlə demək olar, "Arvanada dəfn” yalnız Əlabbasın öz
yaradıcılığında deyil, ümumən hekayəçiliyimizdə hadisə sayıla bilər.
"Arvanada
dəfn” hekayəsində müəllif urbanizasiya probleminə müraciət edib. İnsanların
şəhərə, meqapolisə axışması, kəndin boşalması, kimsəsiz qalması məsələsi. Amma
mövzunu təqib qılan digər əsərlərdə olduğu kimi burada problem şəxsiyyət və
zaman rakursundan qoyulmur, üstəlik Əlabbasın başqa hekayələrində kökləndiyi
şikayət, qınaq motivlərinə burda yer yoxdur. Məsələn, "Qul” hekayəsində müəllif
şəhərdə məskən salan insanların narahat, sərgərdan ruhuna işarə vurursa: "Qayıdaq gedək xarabamıza. Hər nədi,
yaxşı-pis özümüzündü. Onsuz da boş-boş qalıb orda. Şəhər bizə düşmədi”;
"Arvanada dəfn”də mövzunu kənd və onun aqibəti rakursundan aktuallaşdırır. Həm
də necə? Müəllif sadəcə təsvir edir, aqibəti göstərir və elə bu sadə təsvir,
inikas üsulu ilə qəhrəmanların mənəvi dünyasını dolğun qələmə almağa, situasiyanın
əyaniliyinə nail olur. Uşağı olmayan Əsgərxan dünyasını dəyişib və kənddə
kişilərin qalmaması səbəbindən onu qadınlar basdırmağa aparırlar. Bu yanda
qarlı, şaxtalı havada kəndin qadınları ölünü aparmağın min çətinliyi ilə
üzləşirkən, o biri tərəfdə ölən kişinin arvadı əri Əsgərxanla birgə yaşadıqları
illərin hesabını aparır: "...ömrünün,
bəlkə də, o günü olmamışdı, xəyalından keçirməsin: görəsən, ərinə qulaq asmayıb
üzüqara qonşunun o düşük söhbəti kəndlə bir olanda heç olmasa o özü qətiyyətli
bir addım atmağı bacarsaydı, indi yarıqaranlıq otağın bir bucağında buza dönmüş
ərini hansısa başqa bir aqibət gözləyərdimi? Doğrudan, kişinin qarşısını kəsən,
dilini-ağzını bağlayan o oldu? Doğrudan, onun gözəlliyi ərini başdan çıxarıb
bala-bulasız qoydu?... İşdi-şayəd, o, bir başqa arvaddan oğul-uşaq tapsaydı,
onda necə? Nə dəyişən idi? Guya, Arvanada oturub bu gün atalarına qarovul çəkən
idilər? Bəs onda başqaları niyə çəkmirdi? Hardaydı bu kənddə doğulub-törəyən
yüzlərlə oğul-qız?...”. Hekayə boyu koloritli dil, zarafatlar, replikalar
onu daha da oxunaqlı edir. Sərrast müşahidələr, incə mənalandırmalar, tipik,
canlı detallar... Sözlər ifadə tərzinin yatımlılığı, məqamında işlənməsi
baxımından diqqət çəkir. Yazıçı texnikası öz işini görür, sıxıcı, ağır həyat
tərzi elə ağır, ləngərli formada təqdim olunur. Problem gözəl bədii həllini
tapıb – kənddə başıpapaqlı qalmayıb, ölən kişiləri belə qadınlar basdırırlar.
Niyə "Arvanada dəfn” hekayəsi digərlərindən
seçilir? Əvvəla bu üç hekayədə qəhrəmanlar daha çox ailə-məişət fonunda verildiyindən,
gündəlik qayğılarla yükləndiyindən daha geniş müstəviyə adlamaq imkanı məhdudlaşır,
konseptuallıq çatışmazlığı ilə razı salmır. "Arvanada dəfn” hekayəsində isə
mövzu bir evin, hətta bir kəndin problemi olmaqdan çıxıb daha ciddi
ictimai-tarixi qayğını ehtiva edir, bədii fikrin daha yüksək qayə ilə
aşılanmasına yol açır.
Digər tərəfdən, "Qul”, "Gəlin” və "Ovçu”da
əyani təcəssümə cəhddə çoxlu haşiyələrə varılması, uzun-uzadı mükalimələrin
nəticəsi kimi görünən yorucu ritm nəzərdən qaçmır. Düzdür, Əlabbasın üslubunda
usandırıcılıq yoxdur, təhkiyə çevik, təsvirlər tutumlu, ahəngdardır. Buna
baxmayaraq, bəzi məqamlarda hiss olunur ki, müəllif dil-ifadə üzərində
həssaslıqla çalışmayıb, qoyulan məsələ bədii nüfuzun dərinliyi kimi mənalanmır.
Kitabda
yer alan "Şəbi-hicran” hekayəsi ilə bağlı ötən il "Ədəbiyyat qəzeti”nin
keçirdiyi müzakirədə hekayənin uğurları ilə bərabər uğursuzluqları üzərinə də
diqqət çəkmiş, iradlarımı bildirmişdim. Ondan əvvəl isə roman müzakirələrində
"Qaraqovaq çölləri” romanı ilə bağlı məqaləmin tənqid, irad tərəfi müəllifin
təhkiyə poetikasına münasibətdə üzə çıxırdı. Müəllifin yazı tərzindəki
qeyri-səlislik, dil-ifadə üzərində həssaslıqla çalışmağın vacibliyi ilə
əlaqədar fikirlərimi indi yenidən "Arvanada dəfn” hekayəsi istisna olmaqla
digər üç hekayə haqqında da səsləndirə bilərəm. Adını çəkdiyimiz "Gəlin”, "Qul”
və "Ovçu” hekayələrində söz israfçılığı, detal yayğınlığı, təfərrüat
artıqlığına rast gəlirik. Yazıçı obrazların nitqinə yer versə əyaniliyə xidmət
baxımından mətnləri daha canlı, daha tutumlu təsir bağışlayar. Əlabbas isə daha
çox öz düşüncələri, bədii müşahidələri ilə danışmağa meyllidir. Toxunduğu
problemləri hadisələrin cərəyanında göstərməkdən daha çox onların şərhinə
çalışır. Hekayələrin dialoqlarla deyil, şüuraltının nəqli ilə danışması eyni
məqamları dönə-dönə qabartmalara, bəzi vurğuların təkrarına, ümumi və iri
planların ardıcıl sıralanması qismində təqdim olunmasına gətirib çıxarır.
Bəzi
məqamlarda ahəng düzgün seçilmir, obrazın təcəssümündəki ifadə qəribəlik
doğurur, yaxud inandırmır. Məsələn, "Gəlin” hekayəsində işləməyə gedən gəlinin
hər dəfə əxlaqsız təkliflərlə üzləşdiyini görən qocanın təəccübü ilə bağlı
müəllif belə bir fikir səsləndirir: "Bu
uzun ömründə ilk dəfə eşidirdi ki, gözəlliyi də insanın başına bəla ola
bilərmiş!”. Uzun ömür yaşamış, "dünyanın hər üzünü görmüş” qocanın belə bir
məşhur fikri eşitməməsi bu dəfə də oxucunun özü üçün təəccüb doğurmağa bilmir.
Əvəzində aforizm səciyyəsinə qalxan aşağıdakı fikirlər: "insan yalnız o zaman yenilir ki, məğlubiyyətlə birinci öz içində
barışır”, yaxud "O vaxt eşqdən
havalanıb hamıdan xəlvətdə təzəcə ilk cızma-qaralarını eləməyə başladığı o
günlərdə elə sanırdı, başqa şey yox, özünə alın yazısı yazır. Sonralar bildi, o
yazını yazan bircə nəfərmiş”, – kimi mənəvi-fəlsəfi kontekst hekayələrdə
daha böyük məna vurğusu kəsb edə bilir.
Əlabbasın
hekayələrində hadisələrin şəbəkəsinə uğurla bağlanan amil təbiətdir. İnsan
ömrünün metafizikasında məna çevrəsi yaradan əsas obraz qismində doğulur,
assosiasiya verir. Müəllif üslubuna, təsvir edilən hadisələrə müvafiq olaraq
əsasən, yağış, qar, şaxta, çovğun, külək kimi soyuqluğa işarə olaraq
semantikləşir. Amma heç situasiya ilə əlaqədar rəmzi qatı olmasa belə, avtonom
bir gerçəklik kimi təbiətlə bağlı müəllifin ölçülü-biçili rəftarı razılıq
doğurur: "Bu arada çovğun elə bil acığa
bir az da şiddətlənmişdi, yolqırağı təpələrin, yal-yamacın qarını sovurub
dəlmə-deşiyə, qəbrin yan-yörəsinə elə pərçimləyirdi ki, deyirdin bəs malakeş
divara gəc çəkir”.
Yeni
dünyanın yeni ola bilməyən qəhrəmanları Əlabbasın realist qələmində cəmiyyətlə
oppozisiya məqamının bariz örnəkləridir. Amma hər zaman deyilən gerçək də bu:
nəsr üçün yalnız ideya-məzmun deyil, bədii sirayətedicilik də əsas şərtdir. Bu
sirayətediciliyi ehtiva edən "Arvanada dəfn” hekayəsi kimi...
ELNARƏ AKİMOVA