Yeji Qrotovskinin “Yoxsul teatr”ı
İncəsənətin
hələ istifadə olunmamış imkanlarının dərkini XX əsrin intellektual macərası
adlandırmaq olar. Burada biz incəsənətin öz strukturunu və hətta öz
funksiyasını dəyişməsinə çalışmasını nəzərdə tuturuq. Bütün incəsənət növləri
digər sənət sahələrinin müdaxiləsindən imtina edərək, özlərini təmizləməyə nail
oldularvə öz mahiyyətlərinə uyğun davranaraq, həyati zəruri olmayanlardan
imtina etdilər.
Yalnız
teatr bunu etmədi. Yeni formaların meydana çıxması üçün o, özünü bir neçə dəfə yenidən
qurmağa cəhd etdi. A.Appianın, Q.Kreqin, V.Meyerholdun, G.Vaxtanqovun və E.Piskatorun
həyata keçirdiyi böyük islahatlar məhz bu cəhdlərdən irəli gəlirdi. Amma nəticələr
çox cüzi idi. Teatrlar hələ də adi və qəbul olunmuş tərzdə klassik və müasir mətnlərin
oxunduğu köhnəlmiş bina kimi qəbul olunurdu. Səhnədə heç bir yeni sənət hadisəsi
baş vermirdi – burada yalnız digər incəsənət növlərinin icadlarından istifadə
etməklə "müasir” görünməyə çalışan köhnəlmiş düstur və hibrid üslubların
faydasız təkrarı reallaşırdı. Heç bir saflaşmadan, teatrın məğzini inkişaf
etdirmək və ya yenidən icad etmək üçün heç bir səydən söhbət getmirdi. Yenidövrə
uyğunlaşan heç bir yeni ifadə vasitəsi mövcud deyildi. Aktyorların oyunu,
diksiyası, tamaşaçılarla ünsiyyəti, arxitektura – bunların hamısı İntibah
dövrünün centlmenlərini və ya XVII əsrin nəcib insanlarını qane etmək üçün nəzərdə
tutulmuşdu. Bu çıxılmaz vəziyyətin içində bir neçə səs islahatlara doğru, bəsit
kortəbiiliyə və ya milli formalara qayıtmağa çağırırdı. Onlar yeni istehsal və
ifadə vasitələrini tətbiq və tədqiq edəcək eksperimental teatr
laboratoriyasının yaradılmasına çağırırdılar. Lakin onların səsini eşidən yox
idi: bu çağırışlar ancaq "kağız üzərində inqilablar” olaraq qalırdı.
Çağdaş teatr düşüncəsi yeni teatr anlayışının
istiqamətlərini təyin etməyə çalışırdı.Fəqət hələki, çağdaş teatrın özünəxas
qaydaları yox idi. Nəhayət, 1959-cu ildə gənc polşalı rejissor Y.Qrotovski
eksperimentlərini həyata keçirmək üçün Teatr laboratoriyası yaradır. Burada
yeni teatr estetikası hazırlayır və "Yoxsul teatr” qavramını ortaya qoyaraq,
bir sıra prinsiplər irəli sürür.
"Yoxsul
teatr” qavramında qəbul olunan tamaşada aktyor mərkəzdir.Qrotovskinin fikrinə
görə, aktyorlar üç tipdə olur. Birincisi, ənənəvi teatrdakı kimi "elementar
aktyor”dur. Sonra, vokal və fiziki səhnə effektlərini nizama salıb
strukturlaşdıran "süni aktyor”un adı çəkilir. Üçüncü tip isə, "arxetipik aktyor”dur
– kollektiv qeyri-şüuridən götürülən obrazları çoxalda bilən süni aktyor.
Qrotovski üçüncü tip aktyorları hazırlaşdırırdı. Öz aktyorlarına dərs keçərək,
Qrotovski teatr laboratoriyasına xas olan müəyyən prinsipləri onlara aşılayırdı:
"Aktyorların nöqsanlarından istifadə olunur, onlar gizli saxlanılmır. Aktyorun
nöqsanları onun yaxşı xüsusiyyətləri kimi vacibdir. Yaşlı aktyor öz məhdudiyyətlərini
vurğulayırsa, Romeo rolunu da oynaya bilər. Yəni əgər o, öz rolunu müəyyən
kompozisiyada yerləşdirə bilirsə, sonradan bu rol qocalıqda Cülyetta ilə xatirələrə
dalan Romeo roluna dönür”.
Y.Qrotovskiyə
görə, aktyorluq özünüdərkdir."Yoxsul teatr”da qutsal aktyor anlayışı vardır. Bu
teatrda aktyor özünü nirvanaya varmaq istəyən keşiş kimi tərbiyələndirir.Ruhunun
dərinliklərinə enir,oradakı qatları tək-tək açır, maneələrdən keçərəkxalis
halına dönür.Bədəninin hər nöqtəsini tək-tək öyrənir.Olduqca çətin və uzun sürən
prosesdən sonra aktyor sanki bir peyğəmbər, bir övliya olur və hər tamaşa dini
ayin kimi icra olunur. Bu baxımdan, Qrotovskinin teatrı, bir növ, təriqətdir və
bu təriqətdə şan-şöhrət, pul-para ardınca qaçan aktyorlara yer yoxdur.Aktyorun
məqsədi ruhunu və bədənini tərbiyələndirməkdir.
Bu
teatrda aktyor seyrçilər arasında dolaşır, onlara toxunur,əllərini tutur, gözlərinin
içinə baxır.Bütün bunlarda məqsəd klassik teatrlarda olan eyniləşmə problemini
aradan qaldırmaq idi.Nədir bu eyniləşmə problemi? Seyrçinin özünü səhnədəki qəhrəmanın
yerinə qoyması və özünü oyunun içində imiş kimi hiss etməsi. Buna görədə,
tamaşaçıya nəqədər yaxın olsan, bu eyniləşmə hadisəsi bir oqədər azalacaq.Sənə
toxunan bir aktyor ilə özünü heç vaxt eyniləşdirə bilməzsən, əksinə, araya
uçurum girər.
"Yoxsul
teatr”da digər mühim amil tamaşaçı idi. Tamaşalar xüsusi seyrçi auditoriyasına
ünvanlanırdı. Bu nə maddi, nədə intellektual cəhətdən təsnifatlaşdırmadır. Bu
seyrçilər özünü sorğulamağa, özü ilə üzləşməyə hazır olan şəxslər idi.Tamaşaçı
sayıda olduqca məhdud ola bilərdi. Səhnə və tamaşaçı auditoriyası qavramı
aradan qalxdığı üçün hər tamaşada seyrçi və aktyorlar fərqli mövqedə
olurdular.Seyrçiyə hər dəfə tamaşanın içində fərqli rollar verilirdi.Bəzən elə
olurdu ki, aktyorlar tamaşaçılarla eyni məkanda olduqları halda, onlar yoxmuş
kimi davranırdılar.Məsələn, "Dəyanətlişahzadə” tamaşasında seyrçilər taxta
divarlarla əhatə olunmuş tamaşa məkanını gizlincə seyr edirmiş kimi görünürdülər.Yəni,
bu tamaşada seyrçilər əxlaqi qanunlara riayət etməyən kütlə kimi qələmə verilir,
yada tamaşaçıya kimlərisə gizlincə izləmək fürsəti yaradılırdı.
Teatr
labaratoriyasındaki ilk 5 ilini klassika üzərində çalışan Qrotovskisonrakı illərdə
klassiklərlə yanaşı mifologiyaya da üz tutur.O, ən dərində olan, şərtsiz qəbul
edilən inanclarla üzləşməli olduğumuzu düşünür, ancaq bunun üçün fərqli yanaşma
təklif edirdi. Qrotovskiyə görə, hər tamaşa bir müalicə seansıdır, kütləvi şəkildə
inkişafdır.Bütün bu səbəblərdən dolayı, seçdiyi mətnlər dağıdılmasına və yenidən
formalaşdırlmasına ehtiyac duyulan "tabu”lardır.
"Yoxsul
teatr”da səhnə adi teatr səhnəsi kimi deyil. Tamaşalar seyrçilərlə aktyorların bir-birinə
sirayət etdiyi məkanda oynanılır.Məsələn,"Doktor Faust”tamaşasında qonaq otağı
olaraq hazırlanmış bir məkana 3 uzun stol əlavə edilmiş, seyrçi və aktyorlarda
bu masa arxasında toplanmışdılar.Xüsusi bir dekorasiya yox idi. Hər şey
aktyorun yaradıcılığına xidmət edəcək şəkildə təchiz olunmuşdu. "Akropolis” tamaşasında
rejissor soba borularını fərqli şəkildə istifadə etmiş,bir səhnədə soba borusu
aktyorun evləndiyi şəxs olmuşdu.Bu teatrda aktyordan məkanı və atmosferi özünün
bütün bədən imkanları hesabına yaratması tələb olunur.
Aktyorlar
səhnədə öz musiqilərini yaradırlar.Eşidilən hər səs musiqini yaradır. İniltilər,
işgəncəyə məruz qalanların fəryadları musiqi əvəzinə istifadə olunur.
Aktyorlar
qrimdən istifadə etmirlər,çünki onlar öz mimikaları ilə ideyanı ifadə etməyi
bacarmalıdırlar.Mimikalardan istifadə etməklə qrim sarıdan yaranan boşluğu
doldurmağa çalışırdılar.Çox az hallarda, aktyor üz cizgiləri ilə fikri ifadə edə
bilmədikdə qrimdən istifadə edilirdi.
"Yoxsul
teatr”da xüsusi işıq effektlərindən istifadə olunmurdu.Adi işıqlandırma ilə
kifayətlənirdilər.Aktyorlar sabit işıq altında rolunu ifa edir, belə
olduqda,döşəmədə onların kölgələri əks olunurdu.Digər vacib məsələ tamaşaçılarında
işıqlandırılması idi, bu zaman seyrçidə tamaşanın bir parçasınaçevrilirdi.
Göründüyü
kimi, "Yoxsul teatr”da digər teatr vasitələrinə olduqca az müraciət olunur.
Yalnız aktyor və seyrçi fəal mövqedədir.Digər vasitələr tamaşaya çox az daxil
edilir,tamaşa bütünlüklə aktyor üzərində qurulur.
Qrotovskinin
araşdırmalarının iki ana mövzusu olub:Teatrı teatr edən və bu sənəti digər sənətlərdən
fərqləndirən nədir və aktyor-tamaşaçı münasibəti. Qrotovski bu suallara cavab
tapmaq üçün aktyoru ön planda tutmuş,teatr
sənətini aktyorluq sənəti kimi qiymətləndirmişdir.Bu halda, səhnə və tamaşaçı
münasibətləridə, aktyor və seyrçi münasibəti olaraq sərhədlənmişdir. Qrotovski təcrübələri
ilə yanaşı inkişaf etdirdiyi nəzəri görüşlərində teatrın funksiyası, mövzusu,forması
kimi məsələlərə toxunmuş, daha çox aktyor sənəti ilə bağlı texnikaya dair məsələlərə
yer vermişdir.
Y.Qrotovskinin
"vəziyyətin təyin edilməsi” haqqında fikirləri A.Artonun təsiri altında
formalaşmışdır. A.Artonun fikirləri
sivilizasiyanın,içdən və xaricdən böldüyü insan üzərində durur. Qrotovskinin gəldiyi
qənaətə görə, günümüz insanının gerçək mənliyi,onun xarici görünüşü, duyğu və
düşüncəsi ilə üst-üstə düşmür: İnsanlar həm sivilizasiyanın inkişafı nəticəsində
qazandığı ağlından istifadə,həmdə bioloji zövqlərini təmin etmək dilemmasıarasında
qalır. Çünki cəmiyyətin nizam-intizamı insanın təbiətinə zidd olan qaydalar
qoymuşdur.Ruh ilə bədənin bir-birindən qopması acıverir.Ağıl ilə instinkt
arasında qalan insan tamlığını itirmiş olmağın acısını çəkir,istəklərini və
niyyətlərini maskalar altında gizlətməyə məcbur olur.Teatrın vəzifəsi həmin o
maskaları atıb insanı gerçək həyata qovuşmaqdır.
Teatr
sənəti cəmiyyətə inteqrasiyanı reallaşdırmaq üçün kollektiv şüuraltına enməlidir.
Sosial qrup psixologiyasında qrup davranışına təsir edən kollektiv şüuraltına
enmək dini və ənənəvi dəyərlərlə qarşı-qarşıya gəlmək deməkdir. Dinlərin və ənənələrin
alt qatlarında miflər gizlidir.İnsan mədəniyyətinin özəyi bu miflərlə
yoğrulub.Dərindəki mifə çatmaq həmin o sözügedən maskalardan qurtulmaq deməkdir.Çünki
günümüz insanı öz bütövlüyünü itirmək həddinə çatdırmış, onun tamlığı parçalanmışdır.Köhnə
inancların yerinişübhə, tərəddüd tutur. Sosial
qrupun içərisində ərimək, universal olmaq üçün miflə bir daha üz-üzə gəlmək
lazım olur.Teatrın qutsal məqsədiseyrçini mədəniyyətin alt qatlarında gizlənən
dəyərlərlə üzləşdirmək olmalıdır.
Qrotovski
"Yoxsul teatr”anlayışı ilə teatr sənətini
aktyordan başqa bütün bəzəklərdən arındırmış, aktyorluq anlayışına yeni bir nəfəs
gətirmiş,rol oynamağı ayrıca bir həyat kimi qiymətləndirmişdir. Qrotovskinin əsas
məqsədi tamaşa ilə həyat arasında duran xətti aradan qaldırıb,tamaşa ilə həyatı
bir-birinə calamaq, qaynaq etməkdir.Belə olduqda, insan öz instinktləri ilə
harmoniyada olur,təbiətlə bütünləşir və bütün komplekslərindən arıınır. Lakin
bu zaman bir təhlükəni gözardı etmək olmaz. Tamaşanın pirimitiv şəkildə həyata
qaynaq edilməsi sənət anlayışının özünəməxsusluğunu itirməsinə gətirib çıxara
bilər.
Təəssüf
ki,"Yoxsul teatr”ınprinsipləri dünyanın çox az teatrında tətbiq edilimiş və bu
prinsipləri həyata keçirən teatrlarda məhdud sayda seyrçiyə xitab olunmuşdur.Lakin
"Yoxsul teatr”da tətbiq olunan aktyor texnikası aktyorun öz bədənini tərbiyələndirməsi
prosesinə ciddi təsir göstərmişdir.
Dilşad Əhmədzadə
Tələbə-teatrşünas